dal
Türkiye Türkçesi – Arı Duru Türkçe Sözlüğü (Kuleli, 2013)
dal
[Köken: Anlam kayması] Budak
[Köken: Uydurukça] (branş) Tarmak, Yöneliş, Uğur
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
dal
I и. 1) ботак, тармак; тал иск.; 2) күч. эшчәнлек тармагы
dalII и. арка, сырт; иңсә, җилкә ◊ dalına binmek башына утыру (үзеңә хезмәт иттерү)
dalIII с. ялангач; dal kılıç ялангач кылыч
Uşak Ağzı Sözlüğü (Sunucu, 2001)
dal
Omuz.
Arı Duru Türkçe – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kuleli)
dal
1. Elyaf, Lif
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
dal
Türkiye Türkçesi: dal
Azerbaycan Türkçesi: budag
Başkurt Türkçesi: botak tarmak
Kazak Türkçesi: butak tal
Kırgız Türkçesi: butak şak
Özbek Türkçesi: butàḳ şàⱨ
Tatar Türkçesi: botak tarmak
Türkmen Türkçesi: şaha pūdak
Uygur Türkçesi: putak şaⱨ
Rusça: suk vetv'
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
dal
Türkiye Türkçesi: dal
Azerbaycan Türkçesi: iⱨtisas
Başkurt Türkçesi: ölkä tarmak täŋgäl
Kazak Türkçesi: sala tarmak
Kırgız Türkçesi: tarmak salã
Özbek Türkçesi: sàhä
Tatar Türkçesi: ölkä tarmak yünäliş
Türkmen Türkçesi: pūdak uğur
Uygur Türkçesi: iⱨtisas sahä
Rusça: napravleniye ótrasl'
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
dal
I. is.
1. Bədənin boyundan tutmuş omba sümüyünə qədər olan arxa hissəsi; kürək. Küçə ilə bir hambal, bir tay dalında keçir. C.Məmmədquluzadə. // Heyvanların bədənlərinin yuxarı hissəsi, beli. Qatırın dalına yük yükləmək. Atın dalına minmək.
2. Əks tərəf, bir şeyin geri tərəfi, qarşı tərəf. Xavər taxtanın dalında gizlətdiyi şəkli gətirib uşağa verdi. M.İbrahimov. Sədr stolun dalında oturmuşdu. Ə.Vəliyev. Ayaz atın ayağı altında qalmamaq üçün güclə özünü ağac dalına verə bildi. Ə.Məmmədxanlı.
3. sif. Dal tərəfdə olan. Dal cərgə. Dal otaq. – ..Həbib bəy hirslə dayandı və dal sırada oturmuş yekə bir oğlana acıqlandı. S.Rəhman.
4. məc. Aqibət, son, nəticə. O, siyasi işə hərgiz də qarışmaz, çünki; Özü çox yaxşı bilir ki, bu işin dalı nədir. M.Ə.Sabir. // Ard, mabəd, gerisi, dalısı. Dalı gəlir. Dalı var. – Kəndə çatdığı üçün İkram söhbətin dalını eşidə bilmədi. Ə.Əbülhəsən.
5. Geri. Həsən kişi Qulunun qolundan tutub dala (z.) qayıtdı. M.İbrahimov. • Dal ayaq(lar) – dördayaqlı heyvanların dal tərəfdəki iki ayağı. At fınxırıb iki dal ayaqlarının üstə göyə qalxdı. “Koroğlu”. ‣ Dal çevirmək – məqsədinə çatdıqdan sonra bir şeydən qaçmaq, üz döndərmək, nankorluq etmək. Yoldaşa dal çevirmək. – [Ceyran:] ..Mənim ərim vətənə dal çevirməyib. Ə.Əbülhəsən. Dal gün – sonra ola biləcək çətin vaxt, pis gün, ağır gün. Həmişə çay kötük gətirməyəcək. Dal günə bir şey at. Ə.Əbülhəsən. Dala (dalı) düşmək – bax dala qalmaq. Mülki-cahanda, Seyyida, xatəmi-aşiqan mənəm; Nöqteyi-əvvələm, vəli növbədə dalə düşmüşəm. S.Ə.Şirvani. Osmanlıların ümumən dalı düşməsinə .. üç səbəb var; ikisi bizə əyandır, amma biri Allahın yanındadır. C.Məmmədquluzadə. Dala atmaq – 1) geri qalmağa səbəb olmaq, geriyə atmaq, gecikdirmək, ləngitmək. Xəstəlik onun işini xeyli dala atdı; 2) məc. qənaət edib saxlamaq, yığmaq, gələcək üçün ayırıb saxlamaq (pul və s.). Dala baxmadan – üzünü dala çevirmədən, birbaşa, tez, sürətlə. İndi o yüyürür dala baxmadan; Bayaq yüyürmürdü, o sürünürdü. B.Vahabzadə. Dala çəkilmək – 1) geri çəkilmək. Fazil dala çəkilib əlini gözlərinin üstünə qoydu.. Ə.Haqverdiyev; 2) sözünün üstündə durmamaq. Ballı peşmançılıqla dala çəkildi. Ə.Əbülhəsən. Dala durmaq – 1) iştirak etməkdən boyun qaçırmaq, özünü kənara çəkmək, iştirak etməmək; 2) sözünü geri almaq. Dala getmək – 1) getdikcə zəifləmək, pisləşmək, düşkünləşmək. Xəstələnib, gün-gündən dala gedir; 2) bax dala qalmaq. Dala götürmək (sözünü, vədini) – geri almaq, geri götürmək. Dala qalmaq – geridə qalmaq, irəli getməmək, inkişaf etməmək. Amma nə edəsən ki, dala qalmışıq. M.S.Ordubadi. Dalda demək (danışmaq) – birinin dalınca, özü olmadığı halda haqqında söz demək, qeybətini etmək. Dalda qalmaq – geridə qalmaq. Dalda qoymaq – geridə buraxmaq, ötmək, ötüb keçmək. Dalı kəsilməmək (üzülməmək) – ardı kəsilməmək, bitməmək, qurtarmamaq. Qoşunun dalı üzülmürdü. Dalına almaq – aparmaq üçün öz arxasına qoymaq. Dalına çatmaq – aparmaq üçün dalına yığmaq, yükləmək. Dalına düşmək – 1) təqib etmək, ardınca düşmək. [Şamama Cadu:] Bu gündən düşərəm onun dalına. Ə.Haqverdiyev; 2) əldə etməyə çalışmaq, bir şeyin qeydinə qalmaq, tədarük etmək. Yağdan sonra düyü tədarükünün dalına düşürlər, çünki plov düyüsüz olmaz. C.Məmmədquluzadə. Dalına minmək məc.– özünə tabe etmək, istədiyini etdirmək. Dalına vermək – 1) aparmaq üçün şeyləri birisinin dalına yükləmək. ..Qoca kəndli arabadan taxıl kisələrini fəhlələrin dalına verirdi, onlar da anbarlara yığırdılar. S.S.Axundov; 2) məc. dan. birini qızışdırmaq, yaxud bir şeyi boynuna qoymaq üçün onu yalandan tərifləmək. Dedi pişik: – Vermə mənim dalıma; Çünki bələdsən mənim əhvalıma. S.Ə.Şirvani. Dalına-qabağına baxmaq – ehtiyatlı olmaq, hər tərəfi yoxlamaq, öyrənmək, götür-qoy etmək. Dalında durmaq – kömək etməyə hazır olmaq, himayə etmək, müdafiə etmək. Dalını dağa söykəmək – bir şeyə və ya bir adama arxayın olmaq, heç bir şeydən qorxmamaq. Dalını yerə vermək – məğlub olmaq, basılmaq, təslim olmaq. Dalını-qabağını düşünmək (fikirləşmək) – bax. dalınaqabağına baxmaq. Biz müsəlman tayfası bir sözü danışanda heç o sözün dalınıqabağını fikirləşmirik. C.Məmmədquluzadə.
II. is. şair. Ağacın ilk şaxəsi, böyük budağı; ümumiyyətlə, budaq. Yanağı laləsən, qaməti dalsan; Ağzı şəkər, dili-dodağı balsan. M.P.Vaqif. Təbiət bəzənərdi xələt geyib çiçəkdən; Dallar yarpaq açardı atlaz kimi ipəkdən. M.Rahim.
III. sif. [ər.] Ərəb əlifbasındakı u (“d”) hərfinin adı. // məc. Həmin hərf kimi əyri, bükülü, bükülmüş (adətən klassiklərdə və aşıqların dilində). • (Əlif) qəddi (beli) dal olmaq – beli bükülmək, əyilmək. Başım üstə qanım içən cəlladım; Sağ əlində əlif qəddim dal oldu. Qurbani. Həsrətindən əlif qəddi dal olub; Mat qalıbdır, şirin dili lal olub. M.P.Vaqif.
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
dal
I. arxa, kürək
{arka, sırt}
II. aqibət, son, nəticə
{akıbet, son, netice}
III. geri
{geri}
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
dal
arka
İngilizce—Türkçe Sözlük (FreeDict, 2017)
dal /kˈɜːlɪkjˌuː/
1. (kıs.) decaliter.
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
dal
ı, a. 1. arap alfebesinde «d» harfinin adıdır; 2. mec. kambur; kamburu çıkmış olan.
ıı, tas – tamam; noktası – noktasına; dal ortosunda: tam ortasında; dal özü: tam kendisi; naoktası – noktasına onun gibi; dal bular aytkanday: tam onların dediği gibi; dal kel-,: tevafuk etmek.
ııı, dal – dal: yırtılıp parça – parça olmuş; dal – dalı çıktı: yırtılıp parça parça oldu.
ıv, 1. saşalamış; afallamış; başım (yahut kökürögüm) dal boldu: şaşaladım, kafam yerinde değil: ne yapacağımı bilmiyorum; 2. gevşemiş; kuvvetten düşmüş; bütkön boyum dal boldu: bütün vücudum gevşedi; büsbütün bitap oldum.
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
dal
I, at. Gerden, egin; arka, ýeňse. Mis küýzäni göterip sen dalyňa, Mämeli gyz, biziň bile bir danyş! (“Saýatly – Hemra”).
DAL II, at. Syrdam çybyk, pudak, şaha. Boýy selbä meňzär, kamaty dala, Dişi düre meňzär, lebleri bala (“Saýatly – Hemra”).
DAL [da:l], at. 1. Arap elipbiýiniň sekizinji harpynyň ady. Elipge met goýmaly, dalga zir, nunga zeber (Mätäji). 2. göç.m. Bükülen, egri, bükük. Pelek anyň elip kaddyn dal eder (Magtymguly). Misli dal dek bükülişip, Dürli hyýal-pikir bile, Galyberdim hökür bile (K. Gurbannepesow). 3. Ebjet hasabynda 4 san birligi.
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
dal
a. Bükük, eğik.
Sahaca—İngilizce Sözlük (Straughn, 2006)
dal
n. cattle-pen, corral