baş nedir? - Türk Lehçeleri Sözlükleri

baş

Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)

baş

и. 1) баш; 2) ян, әйләнә-тирә; ocak başı учак яны ◊ baş elde iken исәнендә; baş sağlığı dilemek якыны үлгән кешенең кайгысын уртаклашу; baş yakmak кыен хәлдә калдыру; başı daralmak акчасызлыктан интегү

Arı Duru Türkçe – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kuleli)

baş

1. Doruk, Zirve

Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)

baş

Türkiye Türkçesi: baş
Azerbaycan Türkçesi: baş
Başkurt Türkçesi: baş
Kazak Türkçesi: bas
Kırgız Türkçesi: baş
Özbek Türkçesi: bàş
Tatar Türkçesi: baş
Türkmen Türkçesi: baş
Uygur Türkçesi: baş
Rusça: glava golova naçaló

Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)

baş

is.
1. İnsan bədəninin kəllə və sifətdən ibarət olan yuxarı hissəsi. İri baş. Onun başı ilə bədəni arasında tənasüb yoxdur. – Baş bədənin tacıdır, gözlər onun daş-qaşı. (Ata. sözü). // Heyvan bədəninin beyin olan yuxarı və ya ön hissəsi. Toğlular başlarını qaldırıb, Quluya baxdılar və yenə də mərzdəki xırda göy otu yeməyə başladılar. M.İbrahimov. • Başı axmaq (dolanmaq) – başı gicəllənmək, başı hərlənmək. Başı çatlamaq – başı bərk ağrımaq. Başına vurmaq məc. – beyinə təsir etmək. Spirt başına vurdu. Başını çevirmək – baxmamaq, görməmək üçün üzünü döndərmək. // Başın beyin və saç olan yuxarı hissəsi; kəllə, qafa. Başına vurmaq. Daz baş. Başında bir dənə ağ tük yoxdur. Başına papaq qoymaq. – Başımdan ağrı qopur, gözlərimə qaranlıq çökür. Mir Cəlal. Başını sığallamaq məc. – mehribanlıqla, nəvazişlə başına əl çəkmək.
2. məc. Zehin, şüur. Başımda hər şey qarışdı. Belə bir şey heç başımda yox idi. Başıma yaxşı bir fikir gəldi. // məc. dan. Ağıl, zəka mənasında. Kişidə baş var.
3. Bir şeyin ən yuxarı hissəsi, təpəsi, zirvəsi, üstü. Qüllənin başı. Ağacın başına çıxmaq. – Tərlan kimi gözlərini zillədi; Dağ başından evin səmtin bəllədi. A.Səhhət. Dağların başında bulud qaynaşmağına baxmayaraq, hava isti idi. Çəmənzəminli. Ağacların başını axtardıq, zirzəmilərə adam saldıq. Mir Cəlal.
4. Bir şeyin qalın, çıxıq, yumru ucu, təpəsi. Vintin başı. Mıxın başı. // Yumru şəkildə olan hər şey. Bir baş soğan (kələm).
5. Kənar, qıraq, yan. [Əbülhəsən bəy:] Nə isə şam süfrəsinin başına keçdim. M.S.Ordubadi. Yuxuda görürəm ki, sərin bir bulaq başındayam. M.Hüseyn. Əkbər kişi kəhriz başında oturub sərinləyirdi. Mir Cəlal.
6. Bir şeyin başlandığı yer, başlanğıc. Çayın başı. Arxın başı. Kanalın başı. Yolun başı. Tarlanın başı. – [Cahangir:] ..Gedib suyun başını pambığa sarı çevirsinlər. Ə.Haqverdiyev. Birdən tingə başından qəfildən bir dəstə qız onun qarşısına çıxdı. Ə.Məmmədxanlı. // Müəyyən bir müddətin, hərəkət və ya hadisənin başlanğıcı, əvvəli, ibtidası. İlin başı. Ayın başı. Gələn ayın başında burada olaram. – [Hacı Kərim:] Gərəkdir ki, gələn həftənin başında pullar hazır ola, yola düşək. M.F.Axundzadə. Yaz başı dolu yağardı. Mir Cəlal.
7. Uzunluğu olan bir şeyin son nöqtəsi, ucu, qurtaracağı, kənarı, son hissəsi. Xalçanın başı. Şalbanın başı çürümüşdür. Ağacın o biri başından tut. – Məhsəti xanımı istiqbal edən dəstələrin bir başı İsfahan kəndində, o biri başı isə .. Xanəgah kəndində dayanmışdı. M.S.Ordubadi.
8. Bir şeyin ön tərəfi, qabaq tərəfi, qarşıda olan kənarı, yaxud əsas hissəsi. Gəminin başı. Taxtanın başı hansıdır?
9. Yuxarı tərəf, hörmətli yer. Məclisin başı. • Başa keçirmək – məclisin yuxarısına keçirmək, birinci yerə keçirmək, ən hörmətli yerdə, başda oturtmaq, hörmətini qaldırmaq. Başa keçmək – məclisin yuxarısına keçmək, ən hörmətli yeri tutmaq, başda oturmaq. Aşağı baş – məclisin ikinci dərəcəli yeri,, tərəfi. Yuxarı baş – məclisin ən hörmətli yeri, tərəfi. Vaqiflə Mirzə Əliməmməd xalqa təzim edə-edə yuxarı başa keçib, göstərilən yerdə əyləşdilər. Çəmənzəminli. Bütün ailə onun [Nazilə xanımın] ayağına qalxdı, yu-xarı başa keçirdilər. Mir Cəlal.
10. Heyvanları saymaq üçün hesab vahidi. Beş baş inək. On baş qoyun. Kolxozun yüz baş qaramalı var. – Əgər qatıra minə bilsəydi, düzü, anamın qəbri haqqı, ona [Bəxtiyə] dörd baş düyə verəcəkdim. S.Rəhimov.
11. Ailə üzvü, nəfər, adam mənasında. Beş baş ailəm var. – [Qulam dayı:] Özümdən başqa altı başdır. M.Hüseyn. [Rəis:] Üç baş olana iki otaq! Beş başdan yuxarı üç otaq. Mir Cəlal.
12. sif. Vəzifəcə böyük olan; başçı, rəhbər, birinci, böyük. Baş mühəndis. Baş mühasib. Baş katib. Baş dirijor. – Baş həkim xəstənin bu sözlərindən daha da həyəcanlandı. M.S.Ordubadi. Muradxan fermanın baş çobanı idi. İ.Əfəndiyev. • Baş olmaq – bir işdə birinci olmaq, başçı olmaq. Başda olmaq – 1) bax baş olmaq; 2) məc. əsas yeri tutmaq, birinci olmaq. Orucluq ayının özünə məxsus süfrəsi vardı. Firni, tərək, bal halvası .. və sairə. Bozbaşla plov da başda olardı. H.Sarabski.
13. sif. Başqalarına nisbətən daha mühüm, ən əsas, ən böyük, başlıca. Şəhərin baş küçələri. Ölkənin baş şəhəri. Baş məsələ. İdarələr şəhərin baş binalarında yerləşmişdir. – Nümayişçilər şəhərin baş küçəsinə doğru ağır-ağır irəliləyirdi. A.Şaiq. // Ali, ən yüksək. Baş idarələr. Baş məclis. Baş Mətbuat Müdirliyi. Baş komandanlıq. – Əsgərin qəlbindən qopdu bu cavab; Dedi: “Kremldir bizim baş ştab”. S.Rüstəm.
14. sif. dan. Əla, ən yüksək, ən yaxşı, ən seçmə. Baş mal. – Nənəqız oxumamış olsa da, bilirdi ki, təhsil işində beş ən baş qiymətdir. S.Rəhimov.
15. Sözün əvvəlinə rəqəm gətirməklə işlənir – dəfə, kərə mənasında. [Öküzlər] bir baş da gedib qayıtdılar. S.Rəhimov. [Mirzə Hüseyn] çox əsəbi idi, otağı bir-iki baş dolanıb, sonra Əsgərə lap yaxın oturdu. S.Rəhman. // İki nöqtə arasında məsafə, yol. Hər iki başı piyada getdik. Biletin bir başı neçəyədir?
16. dan. Əsas, kök, səbəb, səbəbkar. Bütün işlərin başı odur. – Əgərçi qaşlarındır fitnə başı: Hərami gözlərin əyyarə bənzər. Nəsimi. Arvadın işini Allah da bilməz. Genə işlərin başı sənsən. N.Vəzirov.
17. köhn. Keçmişdə kəndlərdə işlənən şərti su ölçüsü vahidi. [Tubu:] ..Getdin ağadan üç günlüyə yarım baş su istədin, onu sənə pulsuz vermədi? Ə.Haqverdiyev. ‣ Baş açıb ağlamaq köhn. – qarğış etmək, nifrin etmək. Baş açmaq – 1) başa düşmək, anlamaq, düşünmək. Vallah, mən sənin sözlərindən baş açmıram. C.Məmmədquluzadə. Biz də .. bisavad adamıq, kitabdan nə baş açacaq idik. Ə.Haqverdiyev. ..Vəli yeni hadisələrdən baş açmırdı. Mir Cəlal; 2) sünbül açmaq, sünbüllənmək. Taxıllar baş açdı; 3) oxşamaq, ölü üstündə ağlamaq. Baş açmamaq – başa düşməmək, anlamamaq, qana bilməmək. Vallah, xeyir ola, baş açmıram, toydur, ehsandır, nədir? S.Rəhimov. Naçalnik bu işdən bir o qədər baş açmadı. M.Hüseyn. Baş ağartmaq məc. – bir işdə çox çalışıb təcrübə qazanmaq. Mən bu işdə baş ağartmışam. Baş ağrıtmaq – zəhmət vermək, əziyyət vermək, incitmək, vaxtını almaq, mane olmaq. [Cahan:] Boş yerə başını ağrıdıb, mənim də vaxtımı əlimdən alma!.. Ə.Haqverdiyev. Baş alıb getmək (qaçmaq) – bax baş almaq 2-ci mənada. Gecə-gündüz gözüm, könlüm; Qan-yaş tökər yar əlindən; Baş alıb gedim nə yana; Bu iki xunxar əlindən. Q.Zakir. Baş alıb gəlmək – axışıb gəlmək. Qoyunquzunun mələşməsi, atların kişnəməsi, uşaqların ağlaşması bir-birinə qarışmışdı. El baş alıb gəlirdi. Çəmənzəminli. Baş almaq – 1) uzun-uzadı danışmaq, uzunçuluq eləmək; 2) qarşısına gələn istiqamətə doğru getmək, baş götürüb getmək, qaçmaq. Ağa evdən baş alıb, dincəlmək üçün şəhərə yola düşdü. S.Rəhimov. Baş aparmaq – 1) üz tutmaq, yönəlmək, getmək, əl atmaq, məşğul olmaq. Baş aparıb hər biri bir sənətə! M.Ə.Sabir. O öz dəstəsi ilə bacardığı hər bir işə baş aparmaq imkanı verirdi. Ə.Əbülhəsən; 2) zəhlə tökmək, lovğalovğa danışmaq, artıq-əskik danışmaq, danışığını bilməmək. Az danış, başımı aparma, kişi, sən sərsərisən. M.P.Vaqif. Baş aparma, Fərhad, adam kimi danış. N.Vəzirov. [Mehtər] xülasə çox baş apardı. Ə.Haqverdiyev; 3) qaçmaq, tabe olmamaq, baş götürüb qaçmaq. Bu atın bir eybi var ki, baş aparıb gedir. – Baş aparan “atları” səyirdərək dördnala; Qaçışır, gülüşürlər hey şeypur çala-çala. Ə.Cəmil; 4) dəng etmək, beyninə təsir etmək, üzmək. Zurnanın səsi başımızı apardı. Baş atmaq – 1) sözünün dal-qabağını gözləməmək, yekə danışmaq, həddini keçmək; 2) nişanəni vurmamaq, onu yuxarısından vurmaq, düz vurmamaq (hədəfi). Tüfəng baş atır. Baş bağlamaq – 1) dən əmələ gəlmək (bitkilərdə). Günəbaxan hələ baş bağlamamışdır; 2) məc. bağlanmaq, məhəbbət yetirmək, uymaq. Oğlan qıza baş bağladı. Baş çapmaq – bax baş vurmaq 8-ci mənada. Baş çəkmək – hal soruşmaq, birinin halını bilmək üçün onun yanına getmək; dəymək, yoxlamaq, yoluxmaq. Xəstəyə baş çəkmək. – Bir baş çəkin dərdməndin halinə; Ərzə yazsın, qələm alsın əlinə. M.V.Vidadi. Rəsul durub ayağa əl-üzünü yuyub dedi: gedim bir qonaqlara baş çəkim. “Aşıq Qərib”. [Xan:] Ələkbərə yazmışam ki, arabanı sazlasın; hazır olan kimi .. kəndə baş çəkəcəyəm. C.Məmmədquluzadə. Baş çıxarmaq – 1) anlamaq, başa düşmək, qanmaq. Mən sənin işindən heç baş çıxara bilmirəm. – [Məhərrəm:] Məgər sənin işindən mən baş çıxardıram? N.Vəzirov; 2) bax baş açmaq 2-ci mənada. Baş çıxarmış şükufələr seyr edər; Yaşılına, o alına, sevdiyim. M.V.Vidadi. Baş dolandırmaq – 1) birtəhər keçinmək, yaşamaq, güzəran etmək; 2) ciddi bir iş ilə məşğul olmayaraq, vaxtını boş keçirmək, orada-burada yubanmaq. Gəl işini gör, baş dolandırma. Baş eləmək – yetişmək, ağarışmaq, irinləmək (çiban, yara haqqında). Baş endirmək – təzim etmək, baş əyib salam vermək. Xanı görcək yazıq baş endirdi; Gör onu xan nə gunə dindirdi. S.Ə.Şirvani. Tülkü görcək yavaş-yavaş gəldi; Endirib baş ədəblə çömbəldi. M.Ə.Sabir. Xidmətçi daxil olub baş endirdi. M.S.Ordubadi. Baş əymək – 1) ehtiram etmək, təzim etmək, salam vermək. [Şahmar bəy:] Səfdərqulu, atan otağa daxil olanda, ya ki küçədə rast gələndə lazım bilirsən ayağa durub baş əymək, yoxsa lazım bilmirsən? N.Vəzirov. ..Oturanlar hamısı baş əyib, dilucu salam verdilər. Mir Cəlal; 2) tabe olmaq, itaət etmək, alçalmaq. Arvadının mərdliyini görən kişi ömründə düşmənə baş əyməz. M.Hüseyn. Baş gəzdirmək – bax baş dolandırmaq. Baş girləmək – bax baş dolandırmaq. Baş göstərmək – zahir olmaq, meydana çıxmaq, görünmək. Baş götürüb qaçmaq (getmək) – bax baş alıb getmək. [Salman bəy:] Bu ev cin, şeytan ocağıdı(r), baş götürüb gedənin canı qurtarı(r). N.Vəzirov. [Şair] baş götürüb getdiyi uzaqlardan geri qayıtdı. Ə.Məmmədxanlı. Baş işlətmək – fikirləşmək. Baş kəsmək məc. – çox baha satmaq, insafsızlıq eləmək. Baş qaçırmaq – boyun qaçırmaq, boynuna götürməmək, yaxa qurtarmaq, bəhanə gətirmək. Vədəsindən baş qaçırmaq. İşdən baş qaçırmaq. – [Namaz:] Xeyr, qoy görüm, Vəli, ayıb deyil baş qaçırırsan? M.F.Axundzadə. Baş qaldırmaq – 1) üsyan etmək, qiyam etmək; qalxışmaq, hərəkətə gəlmək, dirçəlmək. [İngiltərə və çar hökuməti] hər nə cür olur olsun, İranda baş qaldıran inqilab hərəkatını boğmalı idilər. M.S.Ordubadi; // üzə durmaq, itaətsizlik göstərmək, tabe olmamaq; 2) bitmək, cücərmək, başları görünmək. Buludlar parçalanır, torpaq buğlanır, otlar baş qaldırır, quşlar civildəşməyə başlayırdı. M.İbrahimov; 3) oyanmaq, özünü hiss etdirmək. Ürəyində anlaşılmaz bir əndişə baş qaldırdı. M.İbrahimov. Baş qarışdırmaq – bax başını qarışdırmaq. Baş qarışmaq – iş çox olmaq, vaxt olmamaq. Burada yenə Mişa qayğıkeşlik göstərdi: – Çıxart çörək yeyək! – dedi,– sonra baş qarışar. Ə.Əbülhəsən. Baş qatmaq bax baş qoşmaq 2-ci mənada. Baş qaşımağa vaxtı olmamaq – işi həddindən artıq olmaq, qətiyyən boş vaxtı olmamaq. İşim çoxdur, baş qaşımağa vaxtım yoxdur. Baş qırxmaq (məc.) – fırıldaq işlətmək, aldatmaq, tovlayıb almaq. Dağılıb çöllərə açdı hərə bir növ kələk; Qırxdı xalqın başını hər biri misli-dəllək. S.Ə.Şirvani. Baş qoşmaq – 1) fikir vermək, əhəmiyyət vermək, maraqlanmaq. [Səlim] bir daha qocaya baş qoşmayıb, oxuduğu romanı vərəqlədi.. M.Hüseyn. A kişi, .. buna baş qoşma, ağzına ağız verib özündən çıxarma. S.Rəhimov; 2) məşğul olmaq, bir işə girişmək, özünü soxmaq, müdaxilə etmək, qarışmaq. Katib tənglənib çıxardı, baş qoşmazdı. Mir Cəlal; 3) sataşmaq, öcəşmək. Uşaqlar, qoy getsin, baş qoşmayın. Ona baş qoşma, görürsən ki, anlamır. Baş qoymaq – canını fəda etmək, canından keçmək. Vətən yolunda baş qoymaq. Baş məqalə – qəzetdə, jurnalda ən birinci yerdə çap olunan əsas redaksiya məqaləsi. Arsen qəzetin baş məqaləsində kəndə dair nə yazsaydı, Məşədibəylə bir yerdə müzakirə edərdi. M.Hüseyn. Baş salamatlığı – 1) bax başsağlığı; 2) dinclik, rahatlıq, salamatlıq, xətərsizlik. Baş sındırmaq – çətin bir məsələnin üzərində çox düşünmək, çox fikirləşib həll etməyə çalışmaq. Professor Belokurov beş ildir bunun üstündə baş sındırır, heç bir yana çıxa bilmir. C.Cabbarlı. Hər daşın oxunması üzərində baş sındırmalara nə ehtiyac vardı? Mir Cəlal. Baş soxmaq – girmək, soxulmaq. Baş tapmaq – anlamaq, qanmaq, başa düşmək, dərk etmək. Onun işindən baş tapmaq olmur. – [Süsən:] Hə, bağışlayınız, baş tapmadım. M.S.Ordubadi. Mirzə Kamal bəy başını qaşıyıb: – Mən baş tapmadım! – dedi. S.Rəhimov. Baş təpmək – bax baş soxmaq. [Əhməd:] Bir xaraba qalmayıb ki, mən ora baş təpməyəm. N.Vəzirov. Bir az fikirləşdim; gözlərimi dörd tərəfə gəzdirdim: dərədə yatmışdım, bircə lağımdan başqa baş təpəcək yer yox idi. Çəmənzəminli. Baş tutmaq – 1) əmələ gəlmək, hasil olmaq, nəticə vermək. [Ağa Mərdan:] Əgər bu iş mən deyən kimi baş tutsa, Təbrizdə mənim şöhrətim ərşi-fələkə çıxacaq! M.F.Axundzadə. Ancaq üç nəfər adam gəlmişdi. İclas baş tutmadı. Mir Cəlal. [Xəlil:] [Şahmar], görünür sövdən baş tutmayıb. Çox pərtsən, aşna. M.Hüseyn; 2) dən bağlamaq. Bu taxıl hələ baş tutmayıbdır; 3) taxılı xəlbirləyib zibilini təmizləmək. Taxılı baş tutub, anbara yığdılar; 4) bir şeyin oğurluq olduğunu meydana çıxarmaq, oğurluq malı tutmaq. Baş tutmamaq – əmələ gəlməmək, hasil olmamaq, müvəffəqiyyətsizliyə uğramaq, nəticə verməmək. Kələyin baş tutmamasından şad və xürrəm halda Mahmud bayıra çıxıb arvadının, çarşabı qoltuğuna vurub, yeznəsi ilə getməsini müşahidə edir. B.Talıblı. Baş üstə! – hazıram, yaxşı, razıyam mənasında işlənən ifadə. [Əhməd:] Baş üstə, Cahangir bəy, al bu pulları hər nədir.. N.Vəzirov. Dedim: – Baş üstə. Və həkim soruşsa ki, niyə mənim davamı içmədin, mən ona nə cavab verim? C.Məmmədquluzadə. [Tələbə:] Baş üstə, müəllim, sabah birgünlük xatiratımı yazıb gətirəcəyəm. Qantəmir. Baş vermək – 1) əmələ gəlmək, meydana gəlmək, vaqe olmaq, sadir olmaq, ortaya çıxmaq, olmaq. Hadisə baş verdi. – Baş verir səndən öylə bir hərəkət; Ki, bütün xalq edir həmən nifrət. H.Cavid. [Ağa Həsən:] Xanım, niyə məni bəndəliyə qəbul etmirsən, məndən nə xata baş veribdir? M.F.Axundzadə. [Konsul:] Son günlər bu cürə hadisələr çox tez-tez baş verir. M.S.Ordubadi; 2) başlamaq. Bulud zahir olunca, yağış baş verdi. Birdən külək baş verdi; 3) cücərmək, bitmək, başı görünmək. Əcəl macal verə, gün gəlib ötə; Baş verib bənövşə, yasəmən bitə. Aşıq İsmayıl. Lalələr kim baş verib xaki-məzarımdan çıxar; Firqətindən çəkdi kim, sinəmdə həsrət dağıdır. S.Ə.Şirvani. Baş vurmaq – 1) güllə atdıqda hədəfdən yuxarıya vurmaq. Tüfəng baş vurur; 2) mübaliğə etmək, yekəyekə danışmaq, lovğalanmaq; 3) bax baş çəkmək. [Pası] Cəbini yəhərli atının qucağına alaraq, kənddə evlərinə baş vurmağa gəlmişdi. S.Rəhimov. Nuruoğlu səhər tezdən işə gedərkən dəftərxanaya baş vurub, hesabdarı yanına çağırtdırdı. M.Hüseyn; 4) suya batıb çıxmaq, dalmaq. Üzgüçü baş vurub, sudan üzüyü çıxartdı. – Şöhrətimiz bu ellərə yayılsın; Ey baş vurub göldə çimən durnalar. S.Rüstəm. Gen qoynunda Xəzərin; Sulara baş vuraraq; Qayalar üzərində qağayılar uçur, bax!.. Ə.Cəmil; 5) yırğalanmaq (gəmi haqqında); 6) həmlə etmək, hücum etmək. Qəhrəman baş vurdu bir də; Üç düşmən tankını .. sovurdu göyə. R.Rza; 7) baş endirmək, təzim etmək. Molla Həmid baş vurub, çadırdan çıxır. M.F.Axundzadə. [Hacı Fərəc:] İndiyə kimi mənə məhəl qoymayan adamlar, məni görəndə ikiqat olub baş vuracaqlar. N.Vəzirov; 8) din. keçmişdə: Məhərrəm ayında aşura günü qatı mövhumatçıların baş çapmaq, baş yarmaq ayini. Baş yarmaq – 1) bax baş vurmaq 8-ci mənada; 2) zərər vermək, ziyan vermək. Artıq tamah baş yarar. (Ata. sözü). [Namaz:] Artıq tikə məgər baş yarar? M.F.Axundzadə. Baş yoldaşı – arvad, ər, həyat yoldaşı. Baş yoldaşı gör nədir ha! – deyə, bir qadın əsnə(di).. S.Rəhimov. Baş yormaq məc. – çox düşünmək, çox fikirləşmək. Bunun üçün baş yormağa dəyməz. Baş(dan) beyindən olmaq – dəng olmaq, çox eşitməkdən, səs-küydən qulaqları batmaq. Başa aparmaq – 1) bax. baş dolandırmaq 1-ci mənada. Həmişə nalə və əfğan ilə ruzgarlarını başa apararlar və bir kəs onların dadına yetişmir.. M.F.Axundzadə; 2) sürmək, keçirmək. Bir kənar guşəyə çəkilib, istirahət ilə ömür başa aparır. Ə.Haqverdiyev. Başa batmaq – ağıl kəsmək, inanıla bilmək, həqiqətə yaxın olmaq. Başa bəla gətirmək (açmaq, olmaq) – bədbəxtliyə, əziyyətə, narahatlığa, qayğıya səbəb olmaq; əngəl olmaq. Bu dünyada üç şey başa bəladı; Yaman övlad, yaman arvad, yaman at. Aşıq Ələsgər. [Yusif:] Mən bilirdim ki, ucuqdan çıxmış qız axırda bizim başımıza bəla gətirəcəkdir. S.S.Axundov. [Kazım:] Axund, bilirsən ki, dilə düşməkdən qorxuram. Bu zamanda dilə düşmək başa bəla açar. Çəmənzəminli. Başa bəla olmaq – zərərli, əziyyətli, dözülməz, yaxud arzuedilməz adam, şey haqqında. Başa çatdırmaq – axıra çatdırmaq, qurtarmaq, tamamlamaq. Başa çatmaq – axıra yetmək, nəhayətə varmaq, tamamlanmaq. Mühəndis Haqverdizadənin bütün hazırlıq işləri başa çatmışdı. S.Rəhimov; // həyata keçmək. Neftçilər çalışırlar; dörd ildə başa çatsın; Böyük beşillik plan. M.Seyidzadə. Başa çıxarmaq məc. – həddindən artıq üz verib, ərköyün böyüdüb qudurtmaq, ayaqlandırmaq. Sən bu uşağı lap başımıza çıxartdın. Başa çıxmaq – 1) ərköyünlükdən qudurmaq, həddini aşmaq, böyük-kiçik bilməmək, ayaqlanmaq. Sənə dinmədikcə lap başa çıxırsan; 2) işi axıra qədər görmək, tamamlamaq, qurtarmaq. Əlimdəki işi başa çıxdım. Kitabı oxuyub başa çıxdım; 3) birincilik qazanmaq, üstün gəlmək, qalib gəlmək. Ötüşdə başa çıxmayanın başı torpağa düşər. S.Rəhimov. Başa düşmək – anlamaq, düşünmək, qanmaq. Gərək əhli-Təbriz kimi sahibi-mərifət .. olmaq ki, bu mətalibi başa düşmək. M.F.Axundzadə. [Səfdərqulu:] Vallah, başa düşə bilmirəm, məndən nə istəyirsiniz? N.Vəzirov. Kərbəlayı Mirzəlinin sözünü əvvəl dəfə biz heç başa düşmədik. C.Məmmədquluzadə. Başa əngəl olmaq – bax. başa bəla olmaq. Başa gəlmək – 1) yetmək, tamam olmaq, əmələ gəlmək, hasil olmaq. Nahar hələ başa gəlmədi? – Köçaxır kəndi kövşənində Kür qırağına çəkilən bənd tikilib başa gəldi. Mir Cəlal; // həyata keçmək. Başa gəlir elədiyin niyyətlər; Gər sidq ilə doğru qeyrət eylərsən. M.V.Vidadi; 2) bax başına gəlmək. Başa gətirmək – qayırmaq, düzəltmək, hazırlamaq. [Usta Ağabalanın] neçə həftəyə başa gətirdiyi başmaqlar məsciddə əl-ələ gəzirdi. Çəmənzəminli. Başa qaxmaq – etdiyi yaxşılığı xatırladaraq, üzünə deyərək utandırmaq, üzünə vurmaq, başa çaxmaq, minnət qoymaq. Maro dodağını çeynəyə-çeynəyə: – Yastı-yastı danışıb, az başıma qax də! – dedi. S.Rəhimov. Başa mindirmək – bax başa çıxarmaq. Başa salmaq – anlatmaq, qandırmaq, izah etmək. Bəzi kəndlərdə kimin ləhinə, kimin əleyhinə, nəyə qarşı əl qaldırmağı başa salmaq özü böyük hünər idi. Mir Cəlal. Başa vermək – 1) axıra yetirmək, sona çatdırmaq; 2) yola aparmaq, yola vermək, rəftar etmək. Başa vurmaq – 1) axıra çatdırmaq, bitirmək, tamamlamaq, tamama yetirmək. Zeynal etiraz edib: – Oyunu başa vurmalısan! – deyə onu yerində oturtdu. A.Şaiq. Vurdu başa öz ömrünü min qəmdə Nizami; “Şerim qalacaq, söylədi, ölsəm də!” Nizami. S.Rüstəm; 2) axıra kimi gəzmək, bir yeri diqqətlə axtarıb araşdırmaq. [Qədim dayı] bazarı başa vurub, bir neçə fətir çörək aldı və qoltuğuna vurub, yolun ağzına düşdü. S.Rəhimov; 3) bax başa qaxmaq. Başa yetişmək (yetmək) – bax başa çatmaq. Yetişdi başa ömrüm, olmadı məqsudi-dil hasil. Q.Zakir. Başda dolandırmaq (gəzdirmək) – aldatmaq, yalan vədlərlə aldatmaq. [Birisi:] Ay muzdur, sən sənin Allahın, de görüm, bizi niyə başda gəzdirirsən? Ə.Əbülhəsən. Başdan aşmaq (daşmaq) – bol olmaq, həddindən artıq çox olmaq. Mağazalarda mal başdan aşır. Heç vaxtım yoxdur, iş başımda aşmışdır. Başdan atmaq – rədd etmək, qəbul etməmək, boyun qaçırmaq. Başdan çıxarmaq – aldatmaq, azdırmaq, tovlamaq, pis yola sövq etmək. Hansı müflislər sizi başdan çıxardıblar? C.Məmmədquluzadə. Başdan çıxmaq – çaşmaq, səhv etmək, aldanmaq, yanılmaq. Mən başdan çıxdım, nahaq yerə onun sözlərinə qulaq asdım! Başı ayazımaq – bax başı ayılmaq 1-ci mənada. [Vaqif:] Xülasə gecəgündüz bu xanların bir-biri ilə höcəşməsindən heç başımız ayazımır. Çəmənzəminli. Başdan eləmək (etmək) – rədd etmək, başdan ötürmək, özündən uzaqlaşdırmaq, canını qurtarmaq. Xanpəri qardaşı oğlunun suallarına ağızucu cavab verib, onu başdan etməyə çalışdı. Ə.Vəliyev. Fərzəlini başdan etmək üçün Kərbəlayı Hətəm xanla Hacı Səfiqulu kimi mötəbər adamların şahidliyini düzəltmək pis olmazdı. S.Rəhimov. Başdan getmək – aldanmaq, yanılmaq, səhv etmək. Başdan keçmək – candan keçmək, özünü fəda etmək. Başdan keçibən eşqdə cövlan gərək olsun; Meydani-məhəbbətdi bu, ey dil, ciyər istər. S.Ə.Şirvani. Başdan olmaq (mənfi mənada) – 1) tamam olmaq, qurtarmaq, bitmək; 2) rədd olmaq, əl götürmək, çıxıb getmək; 3) səs-küydən dəng olmaq, təngə gəlmək, darıxmaq. Bu hay-küy nədir, lap başdan olduq. Başdan rədd eləmək – bax başdan eləmək (etmək). [Səfər bəy:] Mirzə Turab, axund Molla Abuş buraya gəlir.. Ancaq sən Allah, tez başdan rədd elə getsin ki, nəşəmiz dağılmasın. B.Talıblı. Başdan sovurmaq – diqqətsizlik etmək, tələsmək, bir işi keyfiyyətsiz, tələsik görmək, başdansovma etmək. Baş-göz eləmək – evləndirmək. [Dursun:] Axı bizim əhdimiz vardı, biz sizi baş-göz eləmək istəyirdik. Ə.Əbülhəsən. Başı (bədəninə, çiyninə) ağırlıq etmək – hədə mənasında işlənən ifadədir. Başı açıq qalmaq məc. – himayəsiz, yiyəsiz, kimsəsiz qalmaq. Başı açılmaq – 1) bax başı ayılmaq 1-ci mənada. İşdən heç başım açılmır; 2) külli miqdarda axın ilə gəlməyə başlamaq. Sürünün başı açıldı. – Bir neçə dəqiqədən sonra dəstənin başı açıldı. M.S.Ordubadi; 3) başlanmaq. [Əbdürrəhman bəy:] Mətləbin başı açıldı, amma çox zülmnən. N.Vəzirov. Başı aşağı etmək – xəcalətli etmək, xəcalət çəkməsinə, utanmasına səbəb olmaq. Yalnız teatr sevgisi onları dost-düşmən yanında xar eyləyir, ataana yanında başı aşağı edirdi. S.Rəhman. Başı aşağı olmaq – xəcalətli olmaq, etdiyi bir iş üçün xəcalət çəkmək, utanmaq. [Pirverdi bəy:] Sizə məlumdur ki, mən on yeddi ildi ki, ixlas ilə qulluq eləyirəm. Və bir dəfə olmayıb ki, mən dövlət yanında başı aşağı olum. C.Məmmədquluzadə. Başı ayılmaq – 1) işdən asudə olmaq, rahat olmaq, xilas olmaq. İşdən heç başı ayılmayır. – [Püstə dedi:] Qoy qonşumuz(un) yasından başım ayılsın, mən bir qazan qaynadaram ki.. H.Sarabski; 2) sərxoşluğu keçmək, ayılmaq. Başı aynımaq – bax başı ayılmaq 1-ci mənada. Qoy bir başım aynısın. Başı bağlanmaq – satılması, işlənməsi, istifadə edilməsi məhkəmə və s. tərəfindən qadağan olunmaq. Başı batsın, başın batsın – qarğış. Sənin başın batsın! Kaş sən heç gəlib bunu görməyəydin, – deyə Mahmud əmi Əsədin üstə çığırıb və özü də qaçanlara qoşulub, kəndə sarı yönəldi. B.Talıblı. Başı bənd olmaq – 1) evlənmək, evli olmaq, ailə sahibi olmaq; 2) bax başı qarışmaq. Başı böyümək – bax başı şişmək. Qəm tünlük, mən yalqız, yüz yana çəkər; Zakirəm, böyüyüb başım, ağlaram. Q.Zakir. Başı çıxmaq – tanış olmaq, aşna olmaq, bələd olmaq, bilmək, başa düşmək, anlamaq. İnsan gərək qorxaq olmasın, insanda gərək cürət ola, belə-belə işlərdən başı çıxa. B.Talıblı. Başı çıxmamaq – bələd olmamaq, tanış olmamaq, bilməmək, başa düşməmək, bacarmamaq. Tükəzban xalanın siyasətdən çox da başı çıxmazdı. B.Talıblı. [Mədəd:] Haqq-hesabdan nə sənin başın çıxır, nə də mənim. İ.Əfəndiyev. Başı daşa dəymək – fəlakətə, uğursuzluğa rast gəlib peşman olmaq, acı təcrübə görmək. Başı daşa dəyməyincə, ağlı başına gəlməz. (Ata. sözü). Başı ətlənmək – varlanmaq, pullanmaq. Başı gərm olmaq – başı qızışmaq. Nə deyim, ay qardaş, başı gərm olsa, getdi gecə yarısına. Mir Cəlal. Başı gicişmək məc. – heç bir səbəb olmadan özü üçün xətərli iş tutmaq, əcəli çatmaq. Başı xarab olmaq – sarsaqlamaq, gicləşmək, xərifləmək, başına hava gəlmək, ağlını azdırmaq. [Mirzə Cavad:] Bala, sənin başın xarab olubdur. Ə.Haqverdiyev. Başı xoş olmaq – halı, əhvalı yaxşı olmaq. Başı ilə cavab vermək – bütün məsuliyyəti boynuna götürmək, zamin olmaq. Başı qarışmaq – bir şeylə məşğul olmaq. Bu gün mənim başım qarışıqdır. – Hacı Nəsirin başı yas yerinə gələn adamlara qarışdığından, oğlundan xəbərsiz idi. S.S.Axundov. Kişinin .. başı qarışar, uşaq isə onu gözləyər, mollaxanasının vaxtı keçərdi. H.Sarabski. Başı qızışmaq – 1) çox məşğul olmaq, bir işlə ciddi məşğul olmaq, hər şeyi unutmaq. Səhərdən axşama kimi işlə başı qızışmış, yemək belə yadına düşmür; 2) hirslənmək, əsəbiləşmək, özündən çıxmaq. Elə başı qızışmışdı ki, heç kəsi tanımırdı. Başı şişmək – işin çoxluğundan, dərddən, yaxud başqa bir səbəbdən nə edəcəyini bilməmək, başını itirmək. ..İndi yay fəslidir, indi belə-belə məqalələrin vaxtı deyil; istidən adamın başı şişir. C.Məmmədquluzadə. Başı ucalmaq, başı uca olmaq – yüksəlmək, böyümək, artmaq, hörmət, nüfuz qazanmaq (yaxşı bir iş görmək nəticəsində). Qəhrəman istəyirdi ki, .. Möhsün bəyin üzü ağ, alnı açıq, başı uca olsun. S.Rəhimov. Başı üstündə durmamaq – bərk kefli adam haqqında. Başı üstünü kəsmək – 1) yanından ayrılmamaq, yanını kəsdirib durmaq, qulluq etmək. Bütün günü həkim xəstənin başı üstünü kəsmişdi; 2) məc. qısnamaq, tələsdirmək, sıxışdırmaq. Başı yastığa enmək – naxoşlamaq, xəstələnmək. Başıma (başına) dəysin – çox pis, keyfiyyətsiz, dəyərsiz iş haqqında. Dedi ki, belə iş mənim başıma dəysin. “Kirpi” Başına yeritmək – bax beyninə yeritmək (salmaq) (“beyin”də). Başın(ız) sağ olsun! – təziyə və təsəlli ifadəsidir. Ana, başın sağ olsun, oğlun mənimlə gəlirdi, yolda onu həramilər soyub öldürdülər. “Aşıq Qərib”. Qorxuram tən edib deyələr sənə; Zakirin ölübdür, başın sağ olsun! Q.Zakir. Başın(ız) üçün! – and yerində işlənir. Başın(ız)a dolanım (dönüm, dönərəm) – 1) yalvarış, nəvazişlə xahiş bildirən ifadə. Dolanım başına, ey sərvqamət; Qonaq kafir olsa, lazımdır hörmət. Q.Zakir. A başına dönüm, sən mənim gözümə bir ağıllı adam gəlirsən. Ə.Haqverdiyev. Nina bacı, mən ölüm mənə bənd olma, belə başına dönərəm. M.S.Ordubadi. [Cavad:] Ay Mirzə! Başına dolanım, atadan, babadanqalma bir parça yerim vardı. ..İndi Səfər ağa gəlib yerimi tutub. B.Talıblı. Başına ağıl qoymaq – yaxşı məsləhət vermək, pis əməldən daşındırmaq. Başına almaq, aləmi başına almaq – bax başına götürmək. Bəs necə oldu ki, Cənnət xanım evdə ola-ola Verdiyevin küykələyi aləmi başına alır? Mir Cəlal. Başına and olsun! – bax başın(ız) üçün. Başına at təpmək – dəli olmaq, sarsaqlamaq, axmaqlamaq, axmaq danışmaq (ya iş görmək). Başına buraxmaq – başlı-başına buraxmaq, öz ixtiyarına qoymaq, sərbəst buraxmaq, baxmamaq, nəzarətsiz qoymaq, daha maraqlanmamaq. Başına cəm etmək – bax başına toplamaq. Qışın uzun gecələrində nənəm kürsüyə od töküb qızdırandan sonra, bizi başına cəm edib, qaravəlli və nağıl danışıb, hərdən bir mənim tərcümeyi-halımdan söhbət elərdi. H.Sarabski. Başına çarə qılmaq (görmək) – tədbir aramaq, çıxış yolu tapmaq. Dəli könül, gör başına bir çarə; Gözü sərxoş, zülfü ilan gəlmişəm. Q.Zakir. Başına çəkmək məc. – hamısını birdən içmək, tamamilə içmək, acgözlüklə içmək. Kişi parçı bir nəfəsə başına çəkdi. İ.Əfəndiyev. Başına daş düşmək – 1) gözü götürməmək, paxıllıq etmək, həsəd aparmaq. [Tükəzban:] Niyə əlinizi qaldırmırsınız? Bir dənə arvad adı gələndə başınıza daş düşür, qoymursuz seçilməyə. B.Talıblı; 2) fəlakətə uğramaq, bədbəxtlik üz vermək. Başına daş salmaq – boş yerə tələf etmək, puç etmək, itirmək, sərf etmək, korlamaq (pulu, malı və s.-ni). Kitabın başına daş saldın. Başına dolanmaq – həddindən artıq əzizləmək, nəvaziş etmək, qayğısını çəkmək. Ata və ana gecə və gündüz Nurəddinin başına dolanırdılar. S.S.Axundov. Başına düşmək – yadına düşmək, ürəyi istəmək, xatiri istəmək. Çoxdandır səni görməmişəm, başıma düşdün, gəldim səninlə bir az dərdləşək. H.Sarabski. Başına gəlmək – birinə hadisə üz vermək, bir hadisəni şəxsən görmək, təcrübə etmək, görüb keçirmək; məruz qalmaq, rast gəlmək. Gülpərinin qorxduğu başına gəldi. Belə ki, ağır yüklü fayton əyri-üyrü və eniş-yoxuş yollara çatdıqda, bir döngədə aşıb, oxu və çarxı sındı. S.S.Axundov. Başına girməmək – başa düşə bilməmək, anlaya bilməmək. Başına götürmək – 1) hər tərəfə dolmaq, yayılmaq. Bankanın ağzı açılanda ətir qoxusu evi başına götürdü. Ə.Haqverdiyev. Ayının bağırtısı meşəni başına götürmüşdü. S.S.Axundov; 2) bərkdən danışaraq başqalarına aman verməmək. Başına hava gəlmək – ağlı başından oynamaq, dəli olmaq. Əmir, Teymur oğlu Miranşahın başına hava gəldiyi üçün ona tapşırılan vilayətləri alıb, oğlu şahzadə Ömərə verdi. A.Bakıxanov. [Cavahir xanım:] Atam bu əhvalatı eşidən kimi başına hava gəlib. N.Vəzirov. Başına iş gəlmək – bəlaya uğramaq, müsibət üz vermək, qəza üz vermək, hadisə üz vermək, çətin və çıxılmaz bir vəziyyətə düşmək. Usta Ağabalanın başının yarısı təraş olmamışdı; birdən Kərbəlayı Qulu geri çəkilib dedi: – Usta, axı başıma bir iş gəlib. Çəmənzəminli. Başına iş gətirmək – əngələ salmaq, pislik eləmək, bəlaya, fəlakətə uğratmaq. [Səkinə xanım:] Gülsəba, heç bilirsən ki, mənim bu bihəya qardaşım arvadı başıma nə iş gətiribdir? M.F.Axundzadə. [Nəcəf bəy:] Süleyman! Axırı bu iş qalmışdı ki, mənim başıma gətirdin. Ə.Haqverdiyev. Başına it oyunu açmaq, başına itin suyunu tökmək – biabır etmək, təhqir edəcək dərəcədə danlamaq. Qumru .. söz verdi ki, gedib evində muzdurun başına itin suyunu töksün. Ə.Əbülhəsən. Başına kələk açmaq – ağır bir vəziyyətə salmaq. Başına kül (olsun)! – qarğış ifadəsidir. Başına qalmaq – 1) həddindən artıq olmaq, bol olmaq, satılmamaq, müştərisi olmamaq. Bazarda üzüm başına qalıbdır. – Yatar mühaciriislam ac, qar üstündə; Qalar pilov başına mətbəxində əyanın. M.Möcüz; 2) sahibsiz qalmaq, baxımsız qalmaq, nəzarətsiz qalmaq. Başına qəza gəlmək – bax başına iş gəlmək. Başına qiyamət qopmaq – müsibət üz vermək. Görməsəm başıma qopar qiyamət; Sərvi-qədin məddi-nəzərdir mənə. Q.Zakir. Başına mindirmək – bax başa çıxarmaq. [Əsgər:] ..Allah mənim atamı öldürsün ki, səni də mənim başıma mindirdi. N.Vəzirov. Başına oyun açmaq – bax başına kələk açmaq. Başına oyun gətirmək – bax başına iş gətirmək. Başına pislik gətirmək – namusuna təcavüz etmək, zorlamaq. Başına tənbəki oyunu açmaq – bax başına oyun açmaq. Başına toplamaq – başına yığmaq. Başına vurmaq məc. – 1) fikirləşmək, düşünmək, götür-qoy eləmək. Hey başıma vururam, ağlım bir şey kəsmir; 2) bax. başa qaxmaq. Başına yığılmaq – bir şeyin və ya bir adamın ətrafına toplaşmaq, yığılmaq. Çağırın Qeys ilə Fərhadı yığılsın başıma. S.Ə.Şirvani. Başına yığmaq – ətrafına toplamaq (yığmaq). Nuşirəvanın oğlu Nuşizad həbsxanadan çıxıb, başına çoxlu adam yığdı. A.Bakıxanov. Başında durmaq – rəhbərlik etmək, başçılıq etmək. Başında gəzdirmək – çox hörmət və təzim etmək. Başında qalmaq – yadında qalmaq, vərdiş eləmək, unutmamaq. Başında qoz sındırmaq – çox incitmək, birinin üzərində hökmranlıq etmək, ağalıq etmək, istədiyini etmək. Gənə onu istəyirsən ki, təzədən boynuyoğunlar gəlib bizim başımızda qoz sındırsınlar? M.Hüseyn. Başından atmaq – bax başdan atmaq. Başından basmaq – inkişaf etməyə, tərəqqi etməyə, irəli getməyə qoymamaq, sıxışdırmaq, əzmək. Başından böyük (yekə) danışmaq – danışığında həddini aşmaq, həddini bilməmək, yaxud öz yaşına, vəziyyətinə, biliyinə və s.-yə uyğun danışmamaq, yekə-yekə danışmaq. Başından çıxarmaq – 1) fikrindən çıxarmaq, yada düşülməmək, yadına salmamaq; 2) “öz” sözü ilə – uydurmaq, icad etmək. Bunu öz başından çıxarmısan, yoxsa bir yerdən eşitmisən? Başından çıxmamaq – daim düşündürmək, daim fikrində olmaq. Başından keçmək – 1) bax başına gəlmək. Başından çox şeylər keçib; 2) bax başını vermək. Başından rədd etmək – bax başdan eləmək (etmək). Bir az danışıqdan sonra atası Tükəzbanı ona [Abdal Əsədə] verib, başından rədd elədi. B.Talıblı. Başından tüstü çıxmaq – son dərəcə hirslənmək, hiddətlənmək. Kiçikxanımı görəndə, Nərimanın vücuduna od düşdü, başından tüstü çıxdı. Mir Cəlal. Başını ağartmaq – bax baş ağartmaq. Başını ağrıtmaq – bax baş ağrıtmaq. Əgər bu [Erkək Tükəzban] şəhərli arvadı olsa idi, mən heç fikir verməzdim və oxucuların başını ağrıtmazdım.. B.Talıblı. Başını aşağı dikmək – 1) başını sallamaq; 2) məc. rüsvay etmək, biabır etmək. Kişilər belə deyirdilər ki, “kim bilir Bakıda bu arvadın başına nə iş gətirəcəklər, əgər bir iş olsa, sahibsiz arvaddır, onsuz da mahal içində bizim başımızı aşağı dikib”... B.Talıblı. Başını bağlamaq – 1) qanun üzrə birinin malını, şeylərini və s.-ni siyahıya alıb, satılmasını, yaxud istifadəsini qadağan etmək; 2) bir şeyi almaq üçün beh vermək, sövdələşib qurtarmaq; 3) məc. evləndirmək. Başını batırmaq – tələf etmək, yox etmək, ortadan qaldırmaq. Məhəllədə hər kəs bir az zirəklik göstərsəydi və ya baş qaldırıb, söz qaytarsa idi, qoçular dərhal onun başını batırardı. H.Sarabski. Başını bənd etmək – 1) bax. başını qarışdırmaq; 2) məc. evləndirmək. Başını bir yerə yığmaq – 1) bir yerə toplamaq, yekunlaşdırmaq, ümumiləşdirmək. ..Bu söhbətlərin başını bir yerə yığıb tərtibə salsan, təxminən belə bir mənzərə əmələ gələr.. R.Rza; 2) evləndirmək. Başını bişirmək – dilə tutub razı etmək, yola gətirmək, aldatmaq, tovlamaq. Başını boşlamaq – öz ixtiyarına buraxmaq, sərbəst buraxmaq, əl çəkmək, bənd olmamaq, mane olmamaq. Başını böyütmək – təngə gətirmək, darıxdırmaq, usandırmaq, sıxıntı vermək, əziyyət vermək. Başını bulamaq – başını tərpətməklə narazı olduğunu, xoşlanmadığını bildirmək. Tərlanın bu cavabından razı qalmayaraq, başını bulayan dostu, onun qolundan tutub, stoluna tərəf çəkdi. M.Hüseyn. Eldar başını bulayaraq, Ayazı hədələdi. Ə.Məmmədxanlı. Başını buraxmaq – yüyənini, cilovunu boşaldaraq yerişini sürətləndirmək (atın). Məmməd bəyin atı cilov gəmirirdi, başını buraxmaq lazım idi. Çəmənzəminli. Mən irəlidən, Həsən arxadan atların başını buraxdıq. S.S.Axundov. Eldar .. atın başını buraxaraq, .. bir dəstə traktoristə yaxınlaşdı. Ə.Məmmədxanlı; 2) bax başına buraxmaq. Başını daşa döyür – yersiz, haqsız, əsassız danışan adam haqqında. Başını daşlamaq – bax başına daş salmaq. Başını dolandırmaq – bax başını qorumaq 2-ci mənada. Başını əkmək – tovlamaq, aldatmaq, tovlayıb uzaqlaşdırmaq. İndi qaldı İmranın bir cür başını əkib, İrana göndərmək. S.S.Axundov. Onun başın elə əkim ki, heç ruhu da inciməsin. Z.Xəlil. Başını girləmək – bax başını qorumaq 2-ci mənada. Qoysana .. daz başımızı girləyib saxlayaq. S.Rəhimov. Başını girləmək – vaxtını boşboş keçirmək. O, iş görən deyil, başını girləyir. Başını itirmək – ağlını itirmək, özünü itirmək, işinin əvvəlini, axırını bilməmək, çaşmaq. [İvan bəy:] Pristavlar başlarını itirmişlər, bundan artıq da nə istəyirsən, canım! N.Vəzirov. Ara qarışdı, eşikağası başını itirdi, artıq o, qonağı ilə maraqlanmırdı. Çəmənzəminli. Başını külləmək – bax başını piyləmək. Başını qarışdırmaq – 1) məşğul etmək, bir işlə vaxtını keçirmək. Uşağın başını qarışdır, bu saat gəlirəm; 2) birisini aldatmaq, fikrini yayındırmaq məqsədi ilə bir işlə məşğul etmək. Başını qarışdırıb tez əkildi. Başını qaşımağa vaxtı olmamaq – işdən göz aça bilməmək, işi son dərəcə çox olmaq. Başını qatmaq – bax başını qarışdırmaq. Bu nümayiş yazılanların başını qatmaq idi. M.S.Ordubadi. Başını qınına çəkmək – gizlənmək, özünü gizlətmək. Salonda oturanlardan bir çoxu tısbağa kimi başını qınına çəkib, qorxu ilə baxırdı. M.S.Ordubadi. Tısbağa başını qınına çəkən kimi, topal qıçını altına çəkib gizlətdi. Mir Cəlal. Başını qorumaq – 1) özünü qorumaq, özünü mühafizə etmək. Xəstəlikdən başını qoru; 2) birtəhər dolanmaq, keçinmək. Başını qoymaq – canını fəda etmək, canından keçmək. Ölənədək dönə bilməz yarından; Meydan günü başın qoyar can ilə. M.V.Vidadi. Sərikuyində qoyub başımı, bir uf demədim. X.Natəvan. Başını qurtarmaq – canını qurtarmaq, xilas olmaq. İki siçan qaçdı qurtardı başın; Seyl kimi cari edib göz yaşın. S.Ə.Şirvani. Başını piyləmək – aldatmaq, tovlamaq. Başını saxlamaq – bax başını qorumaq. O hələ də öz başını saxlaya bilmir. – Qürbət içrə fəhləliklə saxlar idi öz başın; Həm vətəndə dul anasın, yetim bacı, qardaşın. A.Səhhət. Başını sallamaq – xəcalət çəkmək, cavab verə bilməmək, gözlərini yerə dikmək. Başını sığallamaq məc. – asta-asta və sezdirmədən aldatmaq, tovlamaq, yuxulatmaq. Hərif onun başını sığallayıb əlindəkini aldı. Başını silkələmək – bax başını bulamaq. Başını tovlamaq – aldatmaq. Başını vermək – başından, canından keçmək, canını fəda etmək. Başını yarıb ətəyinə qoz tökmək – birinə pislik edib, sonradan cürbəcür üsullarla könlünü almağa çalışmaq. Başını yemək – 1) məhv etmək; müxtəlif yol və vasitələrlə ortadan qalxmasına, yaxud ölümünə səbəb olmaq; 2) bax başını batırmaq. Başını yerə qoymaq – ölmək. [Vaqif:] Sabah Kərim xan başını yerə qoydu, yenə ölkə qarışacaq, hər şəhərdə bir xan baş qaldıracaqdır. Çəmənzəminli. Başını yerə döymək məc. – ibadət etmək, səcdə etmək, namaz qılmaq. Yüz il başın yerə döysə, nə hasil zahidin bihudə ibadətindən. Q.Zakir. Başını yığmaq (saxlamaq) – cilovunu, yüyənini yığaraq, yerişini ağırlaşdırmaq (atın). Üçüncü döngəyə xeyli qalmış Həsən gəlib məni keçdi. Bunu gördükdə mən atın başını yığdım. S.S.Axundov. Başını yırğalamaq – bax başını bulamaq. Başını yola vermək – bax başını qorumaq 2-ci mənada. Bir baş yuxarı – hər hansı bir cəhətdən başqasından üstün. Bir başdan – ucdantutma, bir tərəfdən başlayaraq. Bir başdan bu kitabları qəfəsələrə yığ. Boya-başa yetirmək (çatdırmaq, çıxarmaq) – bax boy. Boyabaşa yetişmək (yetmək, çatmaq, çıxmaq) – bax boy. Bu başdan – əvvəlcədən, qabaqcadan. Mən heyrət içindəyəm, deyim sizə bu başdan. S.Rüstəm. Əvvəl başdan – birinci növbədə, ilk əvvəl, qabaqca, hər şeydən əvvəl. Əvvəl başdan deməliyəm ki... Əzəl başdan – lap əvvəldən, lap başdan, çoxdan, yaranandan. Əzəl başdan Bəsrə, Bağdad eliniz; Bəylər üçün ərməğandır teliniz. M.V.Vidadi. Əzəl başdan düşmənimdir üzü murdar qaranlıq; Hər torpağın öz eşqi var, hər millətin öz adı. S.Vurğun. Nə başını(zı) ağrıdım – xülasə, müxtəsər (ara söz kimi işlənir). Nə başınızı ağrıdım, tələbəmin yazısını düzəltdim, içində bəzi sözləri lap yerli-dibli atdım, gözəl bir “xatirat” çıxdı. Qantəmir.

Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)

baş

I. zehin, şüur
{zihin, şuur}

II. kənar, qıraq, yan
{kenar, sınır, uç}

III. təpə, zirvə
{tepe, zirve}

IV. ə’la, yüksək
{âlâ, yüksek}

Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)

baş

baş, genel, kafa

Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)

baş

1. kafa, baş; çoñ baş : büyükm kafalı; başım ooruyt : başım ağrıyor; öz naşıbdagı töönü körbögön kişi başındagı çöptü köröt ats.: kendi gözündeki deveyi görmez, elin gözündeki çöpü görür; boz baş: 1) büyük, kül renginde olan sakasağan; 2) tepeli doğan sakr; boz baş: bir yırtıcı uşun adaıdır; boz baş katın : genç kadıncağız; boz baş baldar : genç çocuklar; taze gençlik; et baş al. : büyük kafalı; kak baş : kurumuş kafalı; bayga başı bağlanmış, ona köle olmuş fakir; bul iştin başın açış kerek : bu işi aydınlatmalı, onu noktası noktasına bilmeli; başı açık : 1) münakaşa, izah ve aydınlatam götürmeyen iş; 2) alâkası olmayan; 3) serbest ( kimseye ait olmayan); başı açık akıl kalbadı folk. : bilmeyen kalmadı; baş boş 1) birleşmek; 2) yardım etmek; baş tart ( ablatif ile 9 yan çizmek, işin içinden sıyrılmak; ( iy-, ur-, urun-) boyun eğmek; ram olmak; karılıkka baş koyduñuzbu*0 : kocamaya başladınız mı?; 2) baş eğmek : selam vermek; başatan ötkör yahut baştan keçir : baştan geçirmek, yaşamak; bul iş başınan ötkön : bunu yaşamıştır, buna katlanmıştır; bu onun için yeni bir şey değildir; başka kel : başa gelmek 8 dûçar olmak, uğramak); başka kelgendi köz körör ats. : yaşarsak, görürüz (harfiyen : başa geleni göz görür); başına zarıl iş tüştü : ona geciktirilmez bir iş çıktı; öz başı menen : kendi başına, müstakillen, kendi arzusuyla; baş köz bol : göz kulak olmak; sakalduu başıñ menen uşundayda iş kılasıñbı? : senin gibi sakallı bir adama böyle hareket etmek ayıp değil midir?; başı menen )yahut baş otu menen ) bedim; temlik etmek üzere verdim; başma baş sattım : başa baş, üstelik vermeksizin değistim; kara baş (yalnız şahıs, bitişik zamiriyle) : kara başıña . senin kendine, yalnız sana: kara başım : yalnız ben kendim, bir ben; kara başına : onun kendisinde, yalnız ona; kara başıñdı cegir! : vay, seni yaramaz!; baş ıldıy bk. : ıldıy; baş bak bk. IV: bas başında bol bk. kaş I; cabık baş = cabıkbaş; baş kötörböy : baş kaldırmadan, mütemadiyen, özenle; artsız arasız; baş kötörböy : baş kaldırmadan, mütemadiyen, özenle; artsız arasız; baş kötörböy oku : baş kaldırmadan , özenle , yorulmadan , durmadan okumak ; baş kötörböy iç- : ayyaşlığa dalmak , geceli gündüzlü içmek ; 2.başak ; baş sal- yahut baş al- : başaklanmak ; arpa baş saldı : arpa başaklandı ; egin baş alıp kalgan kez : ekinlerin başaklandığı zaman ; 3. reis , amir , serdar ; ulu ; cüz başı tar. : yüzbaşı ; kerben başı : kervan başı , kervan amiri ; karagay başı bk. Karagay ; baş bol- : başa geçmek ; ayıldın başı es. : köyde itibar ve nüfuz sahibi olan ; 4. başlıca ; baş pakta komiteti : baş pamuk komitesi ; baş süylom gram. : baş cümle ; 5. üst kısım , tepe ; toonun başı : dağın tepesi ; biyik toonu körömün desen , başına çıkpa ats. : yüksek dağı görmek istersen onun tepesine çıkma ; 6. başucu ; başımda : başucumda ; daha ör. bk. atta ; 7. iptida , mebde ; arıktın başı : arkın mebdei ; cıl başı : yıl başı ; suu başı : ırmağın başı . membaı ; başta : baştan ; daha evvel ; önce ; uşu baştan : bu dakikadan itibaren ; baştan ayak : baştan sonuna kadar ; baş ayagı cıyırma kün col basıştı : onlar cem’an yolda yirmi gün bulundular ; 8. son köçönön tigi başınan bul başına : sokağın öteki ucundan beriki ucuna kadar ; üç kolunun başı menen tuuragan etten eki aldı : doğranmış etten üç parmağının uciyle üç defa aldı ; temirdin eki başı da ısık ats. : değneğin iki ucu vardır (harfiyen : demirin iki ucu da sıcaktır) ; 9. insan , nüfuz (insanlar sayılırken) ; altı baş : beş nüfus /6/ ; beş kişi ; baartı tört baş can : onların hepsi dört kişidir ; baştık içpeyt , baş içet ats. : yiyeceğin miktarına göre değil de , şnsanların miktarına göre hükmetmeli. (harfiyen : çucal yemiyor , insan yiyor) ; 10. tane (bazı şeyleri sayarken) üç baş pıyaz : üç baş soğan.

Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)

baş

at. 1. Adam kellesi; her bir jandaryň kelle bölegi. Myhman başyny galdyrdy.2. San, jan sany. Adam başyna bir çäýnek. 3. Ykbal, kysmat, ýazgyt, täleý, maňlaý. Başda näme iş bolsa görmek gerek (“Görogly”). Näbiler sen nä iş bardyr başyňda (Magtymguly). 4. göç.m. Saç. Ol gyz başyny darap otyrdy. Gelin başýuwluga başyny ýuwdy. 5. Bir zadyň ýokary ujy, süýr depesi, çür depesi. Meret çäkmenini agajyň ýabasynda epläp goýup, çöwürmesini hem ýabaň başyndan ildirdi (A. Durdyýew). 6. Bir zadyň esasy. 7. Bir zadyň öňi. Kerweniň başy. 8. Ýolbaşçy, baştutan. Baş bolmasa, göwre – läş (Nakyl).Orda başy bolmak äre kyn bolar, Parça geýse, gyz-oglana syn bolar (Magtymguly). 9. Iň uly, iň esasy. Şäheriň baş köçesinden ýöremek. 10. Käbir ekinleriň däneli sümmüli. Bugdaýyň baş görkezen uçurlarydy (A. Gowşudow). 11. Bir zadyň daş-töweregi, ýany, degre- daşy, golaý ýany. Guýynyň başy. Saçagyň başy. Ojagyň başy.
‣Başa barmak şowuna düşmek, amala aşmak. Başa barmazlyk şowuna düşmezlik, amala aşmazlyk, paşmazlyk. Patyşa her ýurtdan tebipler getirip, muňa bir alaç etjek boldy weli, başa barmady (“Türkmen halk ertekileri”). Başa bela gelmek betbagtçylyga uçramak, başa iş düşmek. Başa bela dilden geler (Nakyl). Başa çykmak äsgermezçilik edip, pisint etmän, haýsydyr bir ýaramaz hereket etmek. Zat diýilmände-de, başa çykaýmaly däldir. Başa düşen towky (melamat, musallat) artykmaç aladaly ýagdaý, başa gelen bela. Başa gelenini görmek (çekmek) ýagdaýa görä bolmak; ýagdaý bilen ylalaşmak, her bir ýagdaýa döz gelmek. Başa gelmek bir ýagdaýa sezewar bolmak, bir waka uçramak. Başa gelenini sowsun (Dileg). Başa gelenini görübermeli bolar-da?! Baş agyrtmak 1) ýürege düşmek, azar bermek. Näme, başymy agyrdýaň? 2) özüňe onçakly dahyly bolmadyk zat barada gürrüň etmek. Munça gürrüňleriň başyny agyrdyp nätjek? 3) azara galmak, alada galmak, birahatlanmak. Aý, oglan, onuň sebäbini biljek bolup başyňy agyrdyp oturma. Baş agyry bolmak hysyrdyly işe, bir derde sezewar bolmak. Başa iş düşmek betbagtlyga uçramak, çykgynsyz güne galmak. Baş atmak 1) razylyk bildirmek, makullamak, tassyklamak, yşarat etmek. 2) baş egip, salamlaşmagyň yşaratyny etmek. Ol çalaja başyny atdy. Başa ýok gün getirmek ýadyňa-oýuňa düşmeýän zada sezewar bolmak. Ol seniň başyňa ýok günler getirdi.Baş – başa, jan – jana bolmak başagaýlyk döremek, her kim öz başyna bolmak, eden-etdilik bolmak. Baş bermezlik 1) terbiýä, düzgüne boýun egmezlik, aýdylana-diýlene gulak asmazlyk, nesihat almazlyk, başyna gitmeklik. 2) tabyn bolmazlyk. Baş bolmak ýolbaşçylyk etmek, ýol görkeziji bolmak, yzyňa eýertmek. Baş çykarmak her bir zady seljerip, oňa akyl ýetirip bilmek; başarmak. Baş dalaşmak birinden kem galmajak bolup hereket etmek, gidişmek. Onuň bilen baş dalaşsaň, soňy gowulyk bilen gutarmaz, utularsyň. Başdan geçirmek (geçmek) bir ýagdaýa duş bolmak, sezewar bolmak, durmuş wakasyny gözüň bilen görüp, egniň bilen çekmek. Başdan sowma etmek bir zadyň jogapkärçiligini, aladasyny, hysyrdysyny öz üstüňden aýyrmak, birinden, bir zatdan dynmak. Baş egmek 1) tagzym etmek, eglip salam bermek. 2) tabyn bolmak, boýun bolmak. Çakylyksyz "myhmana" baş egen arçynyň saýasynda saýalandan, bürgüt penjesinde galanyny ol ybaly saýýardy (B. Kerbabaýew). Baş gaçyrmak ýüz öwürmek, gaça durmak. Zöhre: – Tahyrsyz dünýä maňa gerek däl – diýip, Garabatyrdan baş gaçyrýar (H. Çaryýew). Baş galdyrmak 1) üns bermek, pikirlenmek, oýlanmak, bir zadyň aladasyny etmek. Her kim öz işi bilen gümra bolup, gelene-gidene baş galdyrýan ýok diýen ýalydy. 2) ser. Baş götermek. Baş goşmak biri ýa-da bir zat bilen iş salyşmak, bir işe girişmek, meşgullanmak. Namart bilen uzak ýola gitmegil, Baş goşawer bir töwekgel mert bilen (Magtymguly). Baş görmezlik müngi görmedik, baş öwrenmedik. Baş götermek närazyçylyk bildirip aýaga galmak, garşylyk görkezmek, gozgalaň turuzmak. Baş öwretmek 1) münmäge, işe endik etdirmek (mal hakynda). Hem daýymlara barýaryn, hem taýyma baş öwredýärin (Nakyl). 2) tälim, terbiýe bermek, ýol görkezmek, ýola salmak. Baş saglygy jan saglygy. Adamlaryň baş saglygy XXI asyryň – Türkmeniň Altyn asyrynyň berk binýady bolar (Gurbanguly Berdimuhamedow. Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). Baş salmak gelen gününiň ertesi irden gelniň gyz tahýasyny aýryp, başyna gyňaç daňmak. Baş urmak ser. Baş goşmak. Baş üstüne lepbeý, hyzmata taýýar. Baş üstüne, ýoldaş başlyk, näme işiňiz bolsa buýruň! (A. Durdyýew). Başy asmana (göge) ýetmek bir zatdan göwni hoş bolmak, örän gaty begenmek. Başy bagly adamsy bar bolan, ärli ýa-da adaglanan, adagly (gyz, aýal hakynda). Ol gyzyň başy baglylygy patyşa mälim bolansoň, ol ony oglunyň almagyna rugsat bermedi (“Türkmen halk ertekileri”). Başy bilen bermek yzyna gaýdyp almazlyk şerti bilen bermek, başbitin bermek, bagyş etmek. Kitabymy oňa başy bilen berdim. Başy bir bolmak jem bolmak, toplanmak, ýygnanmak. Başy birikmek 1) bir ýere ýygnanmak, toplanmak, jem bolmak. Az salymdan oglanlaryň barysynyň başy birikdi. 2) maşgala durmuşyny gurmak, är-aýal bolup ýaşap başlamak. Başy birikmezlik bir ýere ýygnanmazlyk, toplanmazlyk, jem bolmazlyk. Başy bölünmezlik bir zadyň ujundan hiç zat alynmazlyk, almak üçin ellenmezlik, degilmezlik. Bazardan maňa getiren zatlaryň heniz başy bölünmän dur. Başy çatylmak biri- birine duşmak, başy birikmek. Iki adamyň başy çatylsa, şondan başga gürrüň bolmady. Başy çykmak her bir zady başarmak. Onuň sazdan hem başy çykýar. Başy gök diremek bir zatdan göwni hoş bolmak, begenmek. Başyna ala ýabylynyň gününi getirmek (salmak) enter-pelegini öwürmek, baş alyp çykar ýaly etmezlik. Başyna belany satyn almak bir işe goşulup, öz meýliň bilen çoçgara çolaşmak, goha, dawa-jenjele goşulmak. Başyna Esen-Söýüniň (Hasan-Hüseýniň) gününi getirmek (salmak).ser. Başyna ala ýabylynyň gününi getirmek (salmak). Başyna düşmek bir zady etmek, ýerine ýetirmek borjy miýesser bolmak. Gelin alyp berenimizden soň, eklenç başyna düşenini biler (A. Durdyýew). Başyna gitmek özbaşdaklyk etmek, bibaş bolmak, edep-ekramy saklamazlyk. Başyna goýbermek edenine däl diýmezlik, öz ugruna, öz ygtyýaryna goýbermek, läliksiretmek. Ony oglanlykdan başyna goýberdiler. Başyna gören ýaly bolmak (bitmek) örän köp hasyl getirmek. Ekinler başyna gören ýaly bitipdir, garpyzymyz dagy gyryň daşy ýaly (N. Esenmyradow). Başyna oýun getirmek (salmak) öz gününe goýmazlyk, azar bermek, enter-pelegini öwürmek. Hilegärlik bilen geçip daşyma, "Sallah men" diýip, oýun saldy başyma (N. Annagylyjow). Başyna ýetmek bir zadyň ýa-da biriniň ölmegine, ýok bolmagyna sebäp bolmak. Başyndan aýlap urmak bütinleý dynmak, owarram etmek. Başynda tüweleý turmak howsala düşmek, uly alada galmak, dürli gapma-garşy pikirlere sezewar bolmak, gowga uçramak. Heşelle kakýardyň onuň daşynda, Tüweleý turýardy gyzyň başynda (A. Kekilow). Başyny almak ýok etmek, öldürmek. Her wagt hem muny iline ýetirmän başyny almaga wagt tapylar (“Görogly”). Başyny alyp durmazlyk adamyň ýagşy güni-de, ýaman güni-de hemişelik däldir, hemme zat wagtlaýyndyr. Başyny alyp çykmak kynçylykdan, çarkandakdan çykmak, dynmak, sypmak. Başyny alyp oturmak agyr hassanyň ýanyndan aýrylmazlyk. Başyny aşak salmak bir zat hakda oýa batmak, pikir etmek, oýlanmak; sussuň pes bolmak. Başyny aşak salyp, dilini ýarman otyrdy (A. Gurbanow). Başyny aýlamak 1) hassa etmek, bimar etmek. Çilim onuň başyny aýlapdyr. 2) aldawa salmak, mekirlik etmek, eýdip-beýdip razylyk almak, yrmak. 3) alada goýmak, näme edip, näme goýýanyny bilmezlik, aljyratmak. Başyny bogmak gyzy durmuşa çykarmak. Başyny çaramak öz-özüni oňarmak, her bir ýagdaýdan özi baş çykarmak, baş alyp çykmak. Oglumyzam çagalykdan saýlanypdyr, indi öz başyny çararça bolan bolsa gerek. Başyny çekmek 1) aty, eşegi we ş.m. duruzmak, togtatmak, saklamak. 2) bir işe baş bolmak, öňbaşçysy bolup alyp barmak. Başyny çişirmek ýadatmak, halys etmek. Hojam aganyň gürrüňi hem Pökgeniň halys ýüregine düşdi, başyny çişirdi (A. Gowşudow). Başyny goýmak janyňdan geçmek, gurban bolmak, ölmek. Olar söweş meýdanynda başyny goýdular. Başyny- gözüni aýlamak hile, pirim bilen boýun egdirmek, aldawa salyp yrmak, göwnetmek. Başyny iýmek ýok bolup gitmegine, ölümine sebäp bolmak, ýok etmek; halys çykgynsyz güne salmak. Başyny jemlemek bir ýere ýygnamak, toplamak, jem etmek. Aksakallara agşamara adamlaryň başyny jemlemek basartdy. Başyny sypamazlyk nädogry hereketini makullamazlyk. Hiç kim onuň başyny sypamaýardy (B. Kerbabaýew). Başyny tutmak ser. Toýuň başyny tutmak. Başyňa ahyrzaman (kyýamat) inmek howply ýagdaýa uçramak, janyň howp astynda galmak, betbagtçylyga sezewar bolmak. Başyňa çekmek bir bada içmek, içip goýbermek. Başyňa döneýin"başyňa gurban bolaýyn" manysynda gürrüňdeşiňe ýüzugra söýgiňi bildirmek üçin aýdylýan söz. Başyňa döneýin, senem ilden kem dälsiň, gowy okasaň bolmaýarmy?! Başyňa iş düşmek agyr, çykgynsyz ýagdaýa düşmek. Başyň aýlanmak 1) serhoşluk halyna ýeteňkirlemek, kelläň aýlanmak. Yssy onuň başyny aýlady. 2) özüňi ýitirip ugramak, huşuň gidip başlamak. Başyň çaşmak özüňi ýitirmek, aljyramak, aňkaň aşmak. Başyňdan gum sowurmak 1) jan edip işlemek, gara der saçyp zähmet çekmek, gara iş bilen güzeran dolamak. Öňler başymyzdan gum sowrup işlesegem, gazananymyz bezenenimize ýetmeýärdi. 2) bir işi ýa-da başga bir zady şerraýlyk bilen boýun almazlyk, haýýarlyk etmek, nadaralyk etmek. Başyňdan huşuň uçmak aljyraňňy ýagdaýda bolmak, aljyraňňylyk aralaşmak; ýatkeşligiňi ýitirmek. Bularyň huşlary başyndan uçup, endamlaryna titreme düşüp, depelerinden gyzgyn suw guýlan ýaly bolup, depe saçlary üýşüp başlan (“Türkmen halk ertekileri”). Başyň dik bolsun! "saglyk, abadanlyk bilen ýaşa, jan saglygynda işläp ýörmek nesip etsin!" diýen manydaky alkyş sözi. Başyňyz dik bolsun, ruhuňyz belent bolsun, hormatly ýaşlar! Başyň garjaşmak pikiriň bulaşmak, ederiňi bilmezlik, başyň çaşmak. Başyňy alyp gitmek bütinleýin çykyp gitmek, hemişelik öýüňi, maşgalaňy we ş.m. terk etmek. Başyňy bela sokmak oňaýsyz, bet işe baş goşmak, ýaman ýagdaýa ulaşmak. Öz başyňy bela sokmak gerek däldi. Başyňy dik (belent) tutmak mert bolmak, kynçylyga ýan bermezlik, mertebäňi saklamak. Başyňy etegiňe salmak işi bitirmek üçin başyňy goýmaga kaýyl bolmak. Kyýamatlyk ogul diýip, başyňy etegiňe salyp barýaňmy? (“Görogly”). Başyny etegine salyp gelen adama gan algyň bolsa-da geçilýändir (B. Kerbabaýew). Başyňy galdyrmak hassalykdan sagalyp başlamak. Bir aý syrkawlap ýatyp, indi birneme başymy galdyrýaryn. Başyňy gutarmak bir howpdan, agyr ýagdaýdan halas bolmak, gutulmak. Senden medet ýetişmese, ýa Jepbar! Bu beladan baş gutarmak haçan bar (Magtymguly). Başyňy satyn almak her edip, hesip edip sypmak, her hili ýol bilen gutulmak. Başyňy ýitirmek başagaýlyga düşmek, aljyraňňy bolmak, baş çykaryp bilmezlik. Başyň ýassyga ýetmek hassa bolmak, syrkawlamak, näsaglap ýatmak. Baş ýaýkamak 1) närazylyk bildirmek, makul bilmezlik. 2) ahmyr çekmek, puşman etmek.

BAŞ [ba:ş], at,lukmanç. Käbir beden öýjügine zyýan ýetmegi zerarly döreýän ýara. Atgulagyň köküni owradyp, hapgyrtmalyň boýnuna daňsaň, peýdasy deger. Ol ýara ýa-da başa ýapylsa-da peýdaly (“Türkmenistan”).

Karaçay-Malkarca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Nevruz, 1991)

baş

baş, kafa; tepe, zirve; menşe, kaynak. ~ avruv: baş ağrısı, ~ cartı: başın yarısı ( genellikle hayvanlar için kullanılır), ~ süyek: kafa kemiği, ~ aylanñan: baş dönmesi, ~ bulğamak: kafa sallamak, ~ cuvmak: baş yıkamak, ~ cülüvçü: başı tıraş eden, berber, ~ cülüv: saç kesme, başı tıraş etme, ~ költürüv: baş kaldırma, isyan, ~ költürmey: kafasını kaldırmadan, ~ silkmek: kafa silkelemek, baş sallamak, ~ın sılamak: kafasını okşamak, başım çaçılıp baradı: kafam patlayıp gidiyor, ~ha cıymak: kafaya koymak, kafasına yerleştirmek, başımı katıştırdıñ: kafamı karıştırdın, ~da tutmak: kafasında tutmak, akılda tutmak, ~ında suvu bolmağan (d): kafasında beyni olmayan, akılsız, suvnu ~ı: suyun kaynağı, sütbaşı: sütün kaymağı, ~ı açık: başı açık, tavnu ~ı: dağın tepesi, üynü ~ı: evin başı, dam, lampa ~: lamba şişesi, ~ın açmak: ayakğa deri başın açmak, ~ın capmak: başın örtmek, adam ~ına: kişi başına, on ~lı üydegi: on nüfuslu aile, ~dan ayakğa deri: baştan sona kadar, buday ~: buğday başağı, ~ kusmak: başak vermek (ekinler için), ~ borç: ilk görev, ilk vazife, ~ daracalı: birinci derecede, ~ savğa: en önemli armağan, ~ borçum: ilk vazifem, ~ çurum: baş sebep, esas sebep, ~ın aldamak: kendi kendini aldatmak, ~ha bardırmak: keskinleştirmek, akıcı hale getirmek, ~ha barğan bıçak: ustura gibi keskin bıçak, tıraş edecek derecede keskin bıçak, ~ begitmek: aklını başına toplamak, olgunlaşmak, ~ına bek adam: kendine hakim adam, aklına sahip insan, ~ bıla: tamamen, hepsi, ~ bıla berdi: tamamını verdi, katın ~ı bıla: kadın haliyle, ~ı bıla bardırmak: çok iyi yapmak, mükemmel yapmak, iyi becermek, ~ı bıla bardırmasam da eterge küreşirme: mükemmel yapamasam da yapmaya çalışacağım, ~ cükge salmak: kendini rehin vermek, kefil olmak, kendini teminat olarak ortaya koymak, ~ına boş etmek: serbest bırakmak, hürriyetini vermek, ~ın caraşdırmak: kendisine çeki düzen vermek, ~ın cürütmek: kendi kendini idare etmek, kendini geçindirmek, ~ın kişige teñ etmegen: kendini kimseye denk kabul etmeyen, kendini her kesten üstün gören, ~kün bıla boş kün (d): baş gün ile boş gün, hafta sekiz Pazar dokuz, sık sık, ~ kakmak: uyuklamak, ~ında kazan kaynaydı: kafasında kazan kaynıyor, anı ~ı palahğa kalğandı: onun başı belaya girdi, ~ın kaşırğa zamanı cokdu: başını kaşımaya vakti yok, ~ın koruvlamak: kendini korumak, kendini savunmak, ~ımı kırdışın kobardı (d): başımın saçını yoldu, iki ayağımı bir pabuça soktu (d), bıktırdı, ~ın saklamak: başını beklemek, yanında nöbet tutmak, ~ın suvğa atmak: kendini suya atmak, anı ~ı savdu: o henüz hayatta, ~ından suvuk suv kuyğança (d): tepesinden soğuk su dökülmüşçesine (d), ~ turğuzmak: baş kaldırmak, isyan etmek, ~ tuthan adam: kendi kendini geçindiren adam, geçimini sağlayan adam, ~ına hayırı bolmağan: kendine hayrı olmayan, başıña çığırmı kerekdi (d): başının kel olmasını mı istiyorsun, daha ne istiyorsun, fazlası can sağlığı,~ına erkin: özgür, hür, bağımsız, ~ıña urma: kafana vurma, ne atañı başı bardı (d): ne ölünün körü var, halallığım ~ıma cav bolğandı: iyi albliliğim başıma dert açtı, ~ıñ kirmezlik cerge ayağıñı sukma (as.): başın girmeyecek yere ayağını sokma, ~ıñ suvuk bolsa da ayağıñı cılı tut (as.): başın üşüse de ayağını sıcak tut, ~ın sılağannı it da biledi (d): başını okşayanı köpek de bilir, ~ı ezilmegen cılan ölmez (d): başı ezilmeyen yılan ölmez.

Dîvânü Lugâti’t-Türk Dizini (TDK)

baş

baş· I, 59, 70, 100. 102, 107, 125, 160, 171,179, 193, 259, 273, 274, 290, 305, 307, 313, 336, 349, 384. 397, 399, 439, 492;II, 24, 105, 112, 135, 152, 153, 178, 179, 191, 233, 234, 281, 283, 293. 312, 326, 356; III, 9, 58, 64,126, 133, 151. 169, 217, 230

yara·I, 191, 192, 272. 386;II, 72, 240, 291, 294, 317; III, 53, 62, 85, 96, 151, 283, 301,406

Son arananlar: