Zil
Türkiye Türkçesi – Arı Duru Türkçe Sözlüğü (Kuleli, 2013)
zil
[Köken: Farsça] Kongurak
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
zil
и. кыңгырау; zile basmak шалтырату; zil düğmesi кыңгырау төймәсе; elektrikli zil электр кыңгыравы ◊ karnım zil çalıyor карным ачты
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
zil
Türkiye Türkçesi: zil
Azerbaycan Türkçesi: zäng zäng säsi
Başkurt Türkçesi: kıŋğırav zvonok
Kazak Türkçesi: koŋırav
Kırgız Türkçesi: koŋğurō
Özbek Türkçesi: ḳonğıràḳ
Tatar Türkçesi: kıŋğırav zvonok
Türkmen Türkçesi: caŋ
Uygur Türkçesi: zil koŋğurak
Rusça: zvonok
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
zil
I. is. [fars.]
1. Musiqi alətlərinin ən yüksək tonu (bəm əksi). // sif. Beyindən gələn ən yüksək və nazik (səs haqqında). Zil səs. – Melodiya bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətdə olan ayrı-ayrı səslərdən düzəlir. Bu səslər bir-birinə nisbətən zil (yüksək) və bəm (aşağı) olur. Ə.Bədəlbəyli. Birinci katibin kabinetindən eşidilən zil qışqırtı Səmədi diksindirdi. İ.Hüseynov. • Zil pərdə – yüksək (zil) səs çıxaran pərdə (tarda, sazda). [Araz] sazın zil pərdəsini dilləndirir. A.Şaiq. Zilə çəkmək – simli musiqi alətini yüksək tonda kökləmək; zil pərdədə çalmaq. Tarı zilə çəkmək. – Sazı zilə çəkir, sözü dərinə; Mümkünmü düşünüb fikrə getməmək. H.Hüseynzadə; // bax. zilə qalxmaq. Xanəndə zilə çəkdiyindən hamının gözü onda idi. M.Hüseyn. Zilə gətirmək – bax. zilə çəkmək. Sazı zilə gətirmək. Zilə qalxmaq – oxuyarkən və ya çalarkən ən yüksək not götürmək, ən yüksək tona keçmək; // zil pərdədə çalmaq. Uzaqlarda, bir eyvanda zilə qalxır kaman, tar; Kənd üstüylə ötə-ötə durna uçur bir qatar. Ə.Cəmil.
2. köhn. Zəng. [Əşrəf] onları qürur ilə dinlədikdən sonra, masa üzərindəki zili basdı. A.Şaiq. ‣ Zilə çəkmək məc. – 1) çox şişirtmək, ifrata varmaq; 2) sınamaq üçün bərkə-boşa çəkmək, sıxışdırmaq.
II. əd. Tünd, lap, çox, tamamilə (adətən “qara” və “qaranlıq” sözlərinin əvvəlində işlənib, onların mənalarını şiddətləndirir). Zil qara saçlar. Kömür kimi zil qara. – Zil qaranlıq gecə hər tərəfi bürümüşdü. S.Rəhimov. Üzünə dağılmış zil qara dalğalı saçları arasından Səmədin iri gözləri parıldayırdı. İ.Hüseynov.
III. is. Quş ifrazatı, quş peyini. Tarlaları quş zili ilə gübrələmək.
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
zil
I. yüksək, nazik (səs)
{yüksek, nazik (ses)}
II. tünd (qara)
{koyu (kara)}
Özbekçe—İngilizce Sözlük (Dirks, 2005)
zil
1: too heavy to lift; heavy, hard, difficult. (ichdan) ~ ket- to find s.t. difficult to do; to be on edge, to be jumpy; to burn up with envy.
2: cymbal(s).
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
zil
I, pislik, kusuntu, irin; sarı zil: öt; sarı zil kustum: safra kustum; beli ketip şilisin zill ağlan sarala: sırtı ezik, boyunu irinli kula (at).
II, a. esas, menşe; zili barıp çıkpay kalbayt: nasılsa da bulunur, kabil değil bulunmasın; bu zili saa kişi bolboyt: sen onunla geçinemezsin, sana hayır gelmez; zili-tübü emine bulur eken: bütün bu işler ne ile biter, acaba (korkarım, ki bunun sonu fena olmasın).
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
zil
[zi:l], at, gepl.d. Tutuş. Almalar zil gurçuklapdyr.
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
zil
Zil. Zil chélindi – Zil çalındı. Bulbulning zil üni – Bülbülün etkileyici sesi.