It
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
it
и. эт; it eniği эт баласы; it sürüsü эт көтүе ◊ it ürür kervan yürür эт өрә кәрван бара; эт өрер бүре йөрер
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
it
Türkiye Türkçesi: it
Azerbaycan Türkçesi: it köpäk
Başkurt Türkçesi: it
Kazak Türkçesi: iyt
Kırgız Türkçesi: it
Özbek Türkçesi: it
Tatar Türkçesi: it
Türkmen Türkçesi: it
Uygur Türkçesi: işt it
Rusça: sobaka
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
it
is.
1. Canavar, tülkü kimi heyvanların mənsub olduğu yırtıcı məməli heyvanların xüsusi fəsiləsinə mənsub ev heyvanı. Çoban iti. Həyət iti. Ov iti. – İt, qulağını kəsəndən qorxar. (Məsəl). Hərdən it hürüşməsi, səsküy eşidilməsəydi, yarım kilometrlikdə böyük bir kəndin yerləşdiyini bilmək olmazdı. İ.Hüseynov.
2. məc. Bədxasiyyət, acıdil, davakar, söyüşkən, rəftarsız adam haqqında (çox zaman “kimi” qoşması ilə işlənir). İt kimi rəftar edir. // Söyüş kimi işlənir. [Sultan bəy:] ..İtin birisi qapıma gəlib qızımı özünə bənd eləyir, belə də binamusluq olar?! Ü.Hacıbəyov. ‣ İt də getdi, ip də dan. – hər şey əlindən çıxdı, hər şeydən əli üzüldü, bütün ümidlər boşa çıxdı. İt dəftərində adı yoxdur dan. – çox hörmətsiz, sayılmaz, avara, işsizgücsüz adam haqqında. [Aslan:] [Oqtayın] it dəftərində adı yoxdur. C.Cabbarlı. İt günü çəkmək dan. – çox pis, çox ağır həyat keçirmək; əziyyət, məhrumiyyət içində yaşamaq. İt kökündə – bax. it günündə. İt günündə, it diriliyində dan. – 1) çox pis halda, çox pis vəziyyətdə, çirk, natəmiz. Bir para uşaqlar olur ki, əsgilər, kirlər içində ortalıqlarda fırlanırlar. İt günündə, it diriliyində yaşayırlar. “Məktəb”; 2) yorulmuş, incimiş, əldən düşmüş. İt günündə gəlib çıxdılar. İt ilində – çoxdan, çox uzaq keçmişdə, yaddan çıxmış bir vaxtda. İt ilində olan iş. – [Osman:] Bir də, İsgəndərin bizə nə dəxli var, ey? İt ilində babası körpüdən keçəndə, mənim babamın böyrünə dəyib. M.Hüseyn. İt yiyəsini tanımır dan. – həddindən artıq adam, basabas, qələbəlik olan yer haqqında. Pristavın həyətində it yiyəsini tanımırdı, səsdən, qilü-qaldan qulaq tutulurdu. C.Məmmədquluzadə. İtdən alıb itə vermək dan. – bax. itdən əskik eləmək. Əfrasiyab xan dişinin dibindən gələni Lələşə dedi, onu itdən alıb itə verdi.. S.Rəhimov. İtdən biabır etmək dan. – bax. itdən əskik etmək. [Səkinə xanım:] ..Özüm onu çağırıb beş yüz söyüş üzünə qarşı deyərəm. Onu itdən biabır edərəm. M.F.Axundzadə. İtdən əskik etmək dan. – bax. itin sözünü demək. İtə dönmək dan. – bərk hirslənmək, qeyzlənmək, hamını acılamaq. Vəznəli kişi .. sonra, yenə itə dönmüşdü. Mir Cəlal. İtin dilini bilir zar. – bic, çoxbilmiş adam haqqında. İtin dilini bilir, cəhənnəmin yolunu. (Ata. sözü). İtin dişi, motalın dərisi dan. – mənə dəxli yoxdur, mənə nə var, özləri bilər. [Allahqulu:] İtin dişi, motalın dərisi! O Sirat, o da düşmənləri! Ə.Əbülhəsən. İtin sözünü demək dan. – təhqir edərcəsinə ağır, pis sözlər demək, tamamilə abırdan salmaq. O görürdü ki, qabağında heç kəsin cınqır çəkməyə cəsarət etmədiyi kişiyə itin sözün deyirlər, başını qaldırıb cavab da vermir.. Mir Cəlal. İtinə tök dan. – həddindən çox, lap çox, bol. [Molla Nəsrəddin:] Bizim kənddə elə saraylardan o qədər var ki, itinə tök. “M.N.lətif.”. A kişi, iş adama qalsa, sənə o qədər adam verim ki, lap itinə tök. C.Cabbarlı. İtlə çıxarmaq (qovmaq) – təhqir edib, söyüb, abır verib qovmaq. [Nəcəfbəy Süleyman bəyə:] ..Mənim qapıma ayağın düşər, səni it ilən çıxardaram. Ə.Haqverdiyev. İtlə pişik kimi (dolanmaq) – bir-biri ilə yola getməyən, bir-biri ilə daim dava edən adamlar haqqında. Ağzında Ayrım qızı deyirsən, necə dolanacağıq, it ilə pişik kimi. A.Şaiq. Çimnaz arvad demişkən, bu Nazlı ilə Veys itlə pişik kimi dolanmaqlarına baxmayaraq, bu qəsəbədə bir-birini ən çox istəyən bacı-qardaşdı. Ə.Əbülhəsən. Başına it oyunu açmaq (gətirmək) – bax. baş. ...kimin iti tutub – ...kim sancıb, ...kim toxunub, ...kim xətrinə dəyib. [Lələşov Balacaxanıma:] Mən bilmirəm yenə də bu gün səni kimin iti tutubdur, qız! S.Rəhimov. ...nə iti (itim) azıb? dan. – ...nə işi (işim) var, ...nəyinə (nəyimə) lazımdır, ...nəyinə (nəyimə) gərək. [Şəhrəbanı xanım:] Firəngdə onun nə alıb-verəcəyi var? Parijdə onun nə iti azıbdır? M.F.Axundzadə. [Məsmə:] Deməzlərmi, ay filan-filan olmuşun qızı, bir tikə uşağın şəhərlərdə, hacıların qapısında nə iti azmışdı? Mir Cəlal.
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
it
it, köpek
İngilizce—Türkçe Sözlük (FreeDict, 2017)
it /ˌɪntəfˈiə/
1. (zam.), o, onu, ona, (cinsiyet belirtmeyen zamirin 3. tekil şahsı)
2. ebe (oyunlarda)
İngilizce—Türkçe Sözlük (Anonim)
it
o
onu
ona
(oyunda) ebe
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
it
1. köpek, it; itçesinen; köpekçe, it gibi; üyü cakın ittin kuyruğu uzun ats. : evi yakın olan köpeğin kuyruğu uzundur; itin murdunan tüşköndöy: darağacından kurtulmuş gibi kaçıtorsun (harf. : köpeğin burnunda düşmüş gibi) ; itkemingender al. : «köpeğe binenler» ! baldırı çıplak serseriler; oozunan ak it kirip kara it çıktı: «ağzına beyaz köpek girerek, siyah köpek çıktı» : sövüp- saydı, söylemediğini bırakmadı; it- kuş: yırtıcı hayvanlar, kurtlar; it baldak: bir nevi yüzme tarzı; 2. on iki senelik hayvan devrî taviminde on birinci yılın adıdır.
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
it
at. 1. Möjekler maşgalasyndan bolan süýdemdiriji öý haýwany. It üýrer, kerwen geçer (Nakyl). 2. göç.m. Gaharjaň, gyňyr, hyýrsyz, sähel zada jabjynýan;nejis (adam hakynda). Ol-a bir barypýatan it ekeni. 3. Müçe hasaby boýunça on birinji ýylyň ady. It ýyly.
‣ It alan sanaja döndermek biriniň bar aýbyny, kemçiligini aýtmak, paş etmek. It aýagyny iýen ýaly bir ýerde uzak durmaýan, gezegen, ykmanda, bir ýerde uzak eglenmän ygyp ýören. It bilen pişik ýaly biri-biri bilen oňuşmaýan, biri-birini görende jyny atlanýan. It degmek biriniň, bir zadyň arzysy gaçmak, gymmaty kemelmek, gadyrsyzlanmak. Itden aç-da ýok, dynç-da aňrujy gün-güzerany aýlansa, işlemegi, zähmet çekmegi halamaýan adam hakynda aýdylýar. Itden alyp, ite bermek al petinden almak, ýüzüni almak, dalamak; ýazylganlyk bermän, çykgynsyz güne salmak. Itden beter aç gaty aç, örän aç. Itden beter ýigrenmek öte ýigrenmek, gaty erbet görmek. Itden çykarmak ugradan kişi bolup, atyp öldürmek, ýarag ujundan öldürmek. Itde san bar, onda san ýok il deňinde görülmeýän, adam hatarynda ugry idelmeýän, sansyz, maslahat-sala salynmaýan, äsgerilmeýän. It dişi 1) atanaklaýyn tikilýän tikiniň bir görnüşi, gyňaç tikilende bölekleriniň arasyny biri-biri bilen sapak arkaly birleşdirýän tikin. 2) ýokarky hatarda dişleriň arasynda nädogry ýerden çykan diş, hatar dişiň üstünden çykan aňňy diş. Ite bir sümek bergisi bar bergisi gaty köp (asly: ite bir süňk bergisi bar). It eýesini, pişik bikesini tananok agdar-düňder, başly- barat, bitertip. It göresi däl edilişi, ýasalyşy, bolşy şeýle bir ýaramaz, görer ýaly däl. It görse, gözi agarjak hatda it hem çydajak däl, adam çekip çydar ýaly däl, ejirli, jebirli. It haýyr görmez hiç kime peýdasy degmeýän adama aýdylýar. Ol-a bir barypýatan it haýyr görmez adam eken. Iti aldap uran ýaly etmek namartlyk edip jeza bermek, aldawa salyp, niýetiňi amala aşyrmak, bigaýratlamak. Iti kowup, ýerinde ýatyp ýören sansyz, kär ýaramaýan, işden gaça durýan, bikär. It indegi ýok düýbünden indelenok, gereklenenok, gowy hyzmat edilenok. Çagyrylanymyz üçin toýa barmasyna-ha bardyk welin, it indegimiz bolmady. Itiň art aýagyndan suw içmek kyn, agyr günde ýaşamak, ejirli durmuşda gün görmek. Itiň çykmak gaty ýadamak, lütüň çykmak, halys bolmak. Gezip-gezip, itim çykdy. Itiň güni örän kyn. Ulagyň bolmasa, sähere gitmegem itiň güni. Itiň günibilen zordan, kynçylyk bilen, zoraýakdan. Itiň haly dokaýşy ýaly yzy-soňy gelmeýän, wagty bilen bitmeýän (iş barada). It iýer ýaly däl tagamsyz (nahar hakynda). It janly çydamly, kynçylykdan, zähmetden gaýtmaýan, jany berk. It masgarasy bolmak wejera iş edip, ile masgara bolmak, masgara bolup gözden düşmek, öz günäň bilen biabraý bolmak. Gaýtam, her gezek ýeňlip, it masgarasy bolup gidýärler (“Görogly”). It masgarasy etmek birini iliň öňünde biabraý etmek, birini masgaralamak. It otlan ýaly 1) ugursyz-utgasyz, näme diýýänine düşüner ýaly däl. 2) çalak-çulak edilen, bitertip (iş barada). It ýaly bir zat diýip ýüz tutsaň, ýüzüňi alyp duran, yzgytsyz. Ol-a bir it ýaly adamdyr. It ýalyny yssy bermek içini ýakmak. It ýandakdan böken ýaly ýaramaz ýerine ýetirilen, göwnejaý edilmedik zat hakynda aýdylýar. It ýassanan ýaly birahat, gorkuly, ünjüli bolmak. It ýylgyryşyny etmeksyrtarylyp ýylgyrmak, ýalym-ýulum edip, ýaramsaklyk bilen ýylgyran bolmak.
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
it
bk. isht.
Sahaca—İngilizce Sözlük (Straughn, 2006)
it-
v. to bear, carry
Karaçay-Malkarca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Nevruz, 1991)
it
it, köpek. Gaci ~: kancık köpek, kalak ~: sokak köpeği, kuturğan ~: kuduz köpek, ızçı ~: iz süren köpek, ~ orun: köpek kulübesi, ~ adam: köpek gibi adam, anı kişi ~ge da sanamaydı: onu kimse it yerine bile koymuyor, ~ bıla kiştikça (d): köpekle kedi gibi, carlı Soslan ~ni bitni kulluğun etedi: garip Soslan bir sürü aşağılık herife hizmet ediyor, ~ tili capırak: sinir otu, ~ ürse eşikge atarıkma (d): köpek ürerse dışarı atacağım (çocuklar annelerine gereksiz bir konuda onu ne yapacaksın diye soru sorduklarında anneleri bu deyimle cevap verir, onlar da bir daha lüzumsuz soru sormazlar), avzunda ~öledi (d): ağzında ~ ölüyor (çirkin sözlerle küfreden kişi için kullanılır), caşırtın kaphan ~ (d): gizli ısıran köpek, ölgeni ~ bolsun (d): ölüsü köpek olsun, ~ni avzundan süyekni alğança (d): köpeğin ağzından kemiği almış gibi, ~ni başın sılasañ kuyruğun kımıldatır (as): itin sırtını sıvazlarsan kuyruğunu kıpırdatır, ~ bolmağan cerde tülkü ürür (as): it olmayan yerde tilki ürer, ~ ~ge aytdı, ~ da kuyruğuna aytdı (as): it ite söyledi, it de kuyruğuna söyledi, ~ni karğışı börüge cetmez (d): itin bedduası kurta erişmez, iyne cuthan ~ça(d): iğne yutmuş köpek gibi, ~ ürgenlikge tuban açılmaz (as): it ürse de sis dağılmaz, ~den tuvğan ~ (d): itden doğmuş it, itoğlu it, ~ küçük: köpek eniği, işi bolmağan ~leni suvğa eltir (as.): işi olmayan itleri sulamaya götürür.