hal�
Türkiye Türkçesi – Arı Duru Türkçe Sözlüğü (Kuleli, 2013)
hal
[Köken: Arapça] (durum) Yağday, Duruş
[Köken: Arapça] (güç, takat) Çama, Güç
[Köken: Arapça] (meyve hali) Yapık gök pazarı
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
hal
I и. хәл, халәт, торыш; baygın halde аңсыз хәлдә; hal hatır sormak хәл сорашу; hava hal/һава торышы
hal II и. иск. карар, нәтиҗә □ hal etmek хәл итү
hal III и. түбәсе ябылган базар
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
hal
Türkiye Türkçesi: hal
Azerbaycan Türkçesi: üstü örtülü säbzä bazarı
Başkurt Türkçesi: (östö) yabık baⱬar
Kazak Türkçesi: jappalı bazar
Kırgız Türkçesi: cabık bazar kök bazar
Özbek Türkçesi: üsti yàpık bàzàr
Tatar Türkçesi: (östi) yabık bazar
Türkmen Türkçesi: üsti yapık gȫk bãzar
Uygur Türkçesi: kök bazar
Rusça: krıtıy rınok
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
hal
Türkiye Türkçesi: hal
Azerbaycan Türkçesi: hal
Başkurt Türkçesi: ⱨäl ⱨäl-äⱨväl toroş
Kazak Türkçesi: kal jağday
Kırgız Türkçesi: al-abal cağday
Özbek Türkçesi: hàl ähvàl väziyät
Tatar Türkçesi: ⱨäl ⱨäl-äⱨväl torış
Türkmen Türkçesi: hãl yağday
Uygur Türkçesi: hal ähval
Rusça: sostoyaniye polojeniye obstoyatelstva
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
hal
Türkiye Türkçesi: hal
Azerbaycan Türkçesi: hal güc ģüvvät
Başkurt Türkçesi: kös kös ḳivät ğäyrät
Kazak Türkçesi: küş kuvat äl
Kırgız Türkçesi: al kubat darman
Özbek Türkçesi: küç kuvvät
Tatar Türkçesi: köç ğayrät köç-kuvät
Türkmen Türkçesi: hãl gṻyç kuvvãt
Uygur Türkçesi: hal kuvvät küç
Rusça: sla moşç'
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
hal
I. is. [ər.]
1. Hər hansı bir səbəbdən, şəraitdən doğan vəziyyət, keyfiyyət. Xəstənin halı yaxşıdır. – Hicrin edibdi könlümü bərbad, ağlaram; Çoxlar tutar bu halıma irad, ağlaram. Natəvan. [Ceyranın] keçmiş halı ilə indiki halını müqayisə edirdim. S.Hüseyn. • Belə halda – belə vəziyyətdə. Belə hallarda düşüncə və kədəri dostlara danışmaq və onların sərəncamında olan imkanlardan istifadə etmək lazımdır. M.S.Ordubadi. Bu hal – bu vəziyyət. [Zeynal:] Öz həyatını müəyyən bir şəklə salmalı idi. Bu hal beləcə davam edə bilməyəcəkdi. S.Hüseyn. Ayıq ol, böylə davam etsə bu hal; Millətə qorxuludur istiqbal. A.Şaiq. // İnsanın cismani vəziyyəti, yaxud əhvalı, əhval-ruhiyyəsi. Məstlik halı. Yuxulu halda. – [Mehriban] xüsusilə çocuğu doğduqda olduqca ağır və böhranlı hallar keçirmişdir. S.Hüseyn.
2. Güc, qüvvət, taqət. [Rəsul:] Anacan, dayanmağa halım yoxdur, gərək mən gedəm. “Aşıq Qərib”. • Hal qalmamaq – gücdən düşmək, taqətdən düşmək, üzülmək. Ağlamaqdan qalmamışdı məndə hal. H.Cavid.
3. fiz. Maddəni təşkil edən hissəciklərin yerləşməsinin, qarşılıqlı əlaqəsinin və hərəkətinin xarakteri. Maddənin yeni keyfiyyət halına keçməsi. – ..Cəmi heyvanat bir dərəcə donmaq halına çatanda yarıdiri olurlar, yarıölü olurlar.. C.Məmmədquluzadə.
4. Vaxt, an, ləhzə. • Bu halda – bu anda, bu vaxt. Bu halda yoldaşım içəri girdi. – Bu halda qapı döyüldü. E.Sultanov. Bu halda bayır qapıdan Sultan bəy daxil olur. Ü.Hacıbəyov. O halda – onda, o zaman. O halda bizdən kömək gözləmə. O halda mən gəlməyəcəyəm.
5. qram. İsmin başqa cümlə üzvlərinə münasibətini bildirən və hallanma formalarında ifadə olunan qrammatik kateqoriya. Azərbaycan dilində ismin altı halı vardır. Adlıq hal. ‣ Hal aparmaq – özündən getmək, huşunu itirmək, ürəyi keçmək. Hal əhli – kef çəkməyi, vaxtını kefdə keçirməyi sevən adam haqqında. Seyyid, yürü, məlum ki, hal əhli deyilsən; Dün şəb səni mən mədrəsədə qal ilə gördüm. S.Ə.Şirvani. Hal tutmaq – bax. hal-əhval tutmaq. Atamız doyunca xoşlandı bizdən; Sonra da hal tutdu hər birimizdən. S.Vurğun. Hala gəlmək – özünə gəlmək, gücü, qüvvəti, taqəti özünə qayıtmaq, dirçəlmək. ..Hərəmiz bir istəkan çay içəndən sonra bir qədər hala gəldik. C.Məmmədquluzadə. [Piri baba:] Qoy gəzsin, yesin, içsin, hala gəlsin. S.S.Axundov. Haldan çıxar(t)maq – normal halından çıxarmaq, hirsləndirmək. Kətxuda çox qorxaq adamdı. Uryadnikin vurulmağı onu büsbütün haldan çıxartmışdı. M.Hüseyn. Haldan çıxmaq – hirslənmək, özündən çıxmaq. [Mahmud:] Sən olasan ölənlərinin goru, məni bu hirsimin tutmuş vaxtında haldan çıxartma! Ə.Haqverdiyev. Haldan düşmək – üzülmək, çox yorulmaq, əldən düşmək. [Böyük oğul:] Kişi gözləməkdən lap haldan düşdü. Qantəmir. [Musa] ..qızıl mədəninə yetişərkən haldan düşdü. S.Vəliyev. Haldan-hala düşmək – halı pozulmaq, halı qarışmaq. O, oxuduqca ingilisin siması haldan-hala düşür və acığından dilini, dodağını çeynəyirdi. Qantəmir. Haldan salmaq (etmək) – üzmək, çox yormaq, əldən salmaq. Qılınc kimi kəsən külək keşikçiləri haldan salmışdı. S.Vəliyev. Halı dönmək (dəyişmək) – bax. halı pozulmaq. Ancaq bilmədim ki, bu necə işdi; Əllərim titrədi, halım dəyişdi. M.Rahim. Halı qarışmaq (dəyişmək) – normal halından çıxmaq, qanı qaralmaq, pozulmaq. Tapdılar orada qırıq qandalı; Qubernator ağanın qarışdı halı. H.K.Sanılı. Halı pozulmaq – 1) bax. halı qarışmaq; 2) halı daha da pisləşmək, ağırlaşmaq. Xəstənin halı pozuldu. – Aslanın halı elə pozulmuşdu ki, bıçaq vursaydın qanı çıxmazdı. S.Vəliyev. Halına ağlamaq – 1) bax. halına qalmaq. Camaatın halına ağlayan, onun dərdinə dərman axtaranların nəsli kəsilir, izi itirilirdi. H.Sarabski; 2) bax. halına yanmaq (acımaq). [Mühəndis:] Eh, başıma gələnləri bilsən, halıma ağlarsan. S.Rüstəm. Halına qalmaq (ağlamaq) – qeydinə qalmaq, qayğısını çəkmək, qayğısına qalmaq, halını düşünmək. Ər dərdqəmin çəkmə, sən öz halına ağla; Canı bəcəhənnəm! M.Ə.Sabir. Kosa, yanında dayandığı xəstənin halına qalır və onunla birlikdə tərpənirdi. S.Rəhimov. Halına təfavüt etməmək – halına heç bir təsiri olmamaq, halında heç bir dəyişiklik əmələ gəlməmək, heç bir fərqi olmamaq. [Nəbi:] Cəbi, sən öləsən, heç halına təfavüt etmir. S.S.Axundov. Halına yanmaq (acımaq) – yazığı gəlmək, acımaq, şəfqət göstərmək, ürəyi acımaq, canıyananlıq etmək. [Mirzə Tağı:] Biçarə İran camaatı, .. sizin halınıza yanıram, sizin halınızı yüngülləşdirməyə səy edirəm. C.Cabbarlı. Gülnaz yağışlı gecəni, oğlanın bir köynəkdə başdan-ayağa islandığını xatırladı və onun halına acıdı. Q.İlkin. Halından çıxmaq – özündən çıxmaq, hirslənmək, müvazinətini itirmək. Usta bir də halından çıxdı, az qalmışdı yenə dava düşsün. Çəmənzəminli. Halını qatmaq – qanını qaraltmaq, özündən çıxarmaq, hirsləndirmək. [Məşədi Ağakişi:] Siz öləsiz, [atlılar] düz Hacı Namazalının xırmanına sürdülər. Kişinin halını qatacaqlar. C.Məmmədquluzadə. Halını pozmaq – halına təsir etmək, adi halından çıxarmaq, hirsləndirmək. Lakin bu söz də maarif müdirinə təsir etmədi, halını pozmadı. M.İbrahimov. Hər halda – necə olsa, necə olursa olsun. Cahandar ağa Əşrəfin bu işlərinə necə münasibət bəsləyəcəyini bilməsə də, hər halda xoşagəlməz .. söhbət eşitmək istəmirdi. İ.Şıxlı. Nə halda – necə, nə cür, nə vəziyyətdə. [Məşədi İbad:] İndi gördünmü iş nə haldadır? Ü.Hacıbəyov.
II. bax. al3 (bəzən “hal anası” şəklində işlənir). Hal hər şeyi tərsinə eləyir. Tərsinə iş görən qadına deyərlər: hal cinsisən? Bir adam tutduğu halı yazığı gəlib buraxsa, hal onun yeddi arxadan dönəninə dəyməz. (Əsatir). ..Bəzi vaxt söhbət cindən, şeytandan, divdən, hal anasından düşərdi. S.S.Axundov.
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
hal
I. vəziyyət, durum, mövqe, yer
{vaziyet, durum, mevki, yer}
II. əhval, kef
{ahval, durum}
III. hadisə, keyfiyyət, səbəb, cəhət
{hadise, keyfiyet, sebep, yön}
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
hal
durum, hâl, tavır
Özbekçe—İngilizce Sözlük (Dirks, 2005)
hal
1: (Arabic) solved, settled. ~ qil- to solve, to settle. ~ qiluvchi decisive, conclusive, key.
2: (Arabic) gold, silver, or bronze paint.
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
hal
[ha:l] I, at.1.ser. Ýagdaý. 2.dil b. Hereketiň, hiliň ýa-da närsäniň alamatyny aňladýan üýtgemeýän söz topary. 3.Baýlyk, döwlet. Maly baryň haly bar (Nakyl).
‣ Hal bolmak bir işiň, ýagdaýyň we ş.m. düzelmegi kyn bolmak, çetinleşmek. Haldan düşmek güýçden düşmek, ysgyndan gaçmak, halys bolmak. Ahyry haldan düşüp, ol özüni bir oýuň içine atdy. Hal üstünde agyr ýagdaýda, çykgynsyz günde. Halyna (gününe)it aglamak agyr güne düşmek, kynçylykly, çykgynsyz ýagdaýa uçramak.
HAL [ha:l] II, at. Adamyň ýüzünde, bedeninde bolýan gara meň ýa-da gyzgylt tegmil. Näzli gelin bir bäriňi gözlegin, Guwanaýyn menek-menek hallara (Mätäji). Hiç üýtgän ýeri ýok, öňküsi ýaly, Al ýaňak üstünde görünýär haly (A. Kekilow).
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
hal
I ağ. bk. hoyla.
II a. Hal, durum, vaziyet. Terjime hal – Özgeçmiş. Hal sorimaq – Hal hatır sormak. Öz halinggha qara – Kendi durumuna bak. Öz halimgha qoy – Kendi-halime bırak. Néme hal tatisen? – Neden nazlanıyorsun? Haldin taymaq – Yorulmak; zayıf düşmek. Her halda – Her halde. Héch bolmighan halda – Hiç olmazsa.
III Pembe, pembe renk.
Karaçay-Malkarca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Nevruz, 1991)
hal
hal, vaziyet, durum. ~ıbız igi tüldü: halimiz iyi değil, seni ariv ~da kördüm: seni iyi durumda gördüm, ~ğa köre cürürükbüz: vaziyete göre hara-eket edeceğiz, avruğan ~ı bar edi: hasta hali vardı, anı ~ın bilemise: onun halini biliyor musun?