düz
Türkiye Türkçesi – Arı Duru Türkçe Sözlüğü (Kuleli, 2013)
düz
[Köken: Anlam genişlemesi] (yüzey) Düz, Tekiz
[Köken: Anlam genişlemesi] (hat) Düz, Doğru
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
düz
I с. 1) тигез; шома; 2) сай
düzII и. 1) тигезлек; дала, тез диал.; 2) бер төрле исерткеч эчемлек
Arı Duru Türkçe – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kuleli)
düz
1. Direkt
2. Düz (yüzey)
3. Düz (hat)
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
düz
Türkiye Türkçesi: düz
Azerbaycan Türkçesi: düz
Başkurt Türkçesi: tigiⱬ tura
Kazak Türkçesi: tüzüv tuvra tike
Kırgız Türkçesi: tuz tūra
Özbek Türkçesi: toğri
Tatar Türkçesi: tigiz turı
Türkmen Türkçesi: düz göni
Uygur Türkçesi: tüz toğra
Rusça: pr'amóy
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
düz
Türkiye Türkçesi: düz
Azerbaycan Türkçesi: düz
Başkurt Türkçesi: töⱬ tigiⱬ tura
Kazak Türkçesi: tüz tegis jatık
Kırgız Türkçesi: tüz tegiz
Özbek Türkçesi: tekis yässi
Tatar Türkçesi: töz tigiz turı
Türkmen Türkçesi: düz tekḯz
Uygur Türkçesi: tüz
Rusça: plóskiy
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
düz
1. sif. Enişi, yoxuşu, çuxuru, təpəsi olmayan, hamar (səth haqqında). Düz yer. Düz çöl. Düz meydança. Düz döşəmə. Düz taxta.
2. is. Düzən, çöl, düzəngah, düzənlik. Mil düzü. Cıdır düzü. Düzlərdə yaşayan əhali. – Cücələrim gəzə-gəzə; Səhər hindən çıxar düzə. A.Səhhət. Ağ kəfən geyindi düzlər, yamaclar; Nə bir ot göründü, nə də bir yarpaq. S.Vurğun. Yaradan insanlar, quran insanlar; Tutmuş başdan-başa geniş düzləri. O.Sarıvəlli. Lökbatan düzü .. buradan açıqaydın görünürdü. S.Rəhman.
3. sif. Əyintisi, əyrisi, döngəsi olmayan, düzgün istiqamətdə gedən, uzanan, duran; müstəqim. Düz xətt. Düz sıra. – Ayrılıqmı çəkib, boynu əyridir? Heç yerdə görmədim düz bənövşəni. Qurbani. Xudayar bəyin burnu pis əyridi. Burnunun yuxarı tərəfindən bir sümük dikəlib. Sümük düzdü, amma aşağısının əti, xoruz pipiyi kimi düşüb sol yana. C.Məmmədquluzadə. Yolun hər iki tərəfində səliqə ilə becərilib qalxmış yamyaşıl pambıq kollarının düz cərgələri uzanıb gedirdi. Ə.Əbülhəsən.
4. zərf Dik, əyilmədən, sərrast. Düz durmaq. Düz oturmaq. Düz yerimək.
5. zərf Heç bir yana dönmədən; birbaşa. Düz getmək. Buradan düz getsən, meydana çıxarsan. // məc. Sakitcə, dinc. Düz dur! Düz oturub-durmur. – Mən sənə məsləhət görürəm ki, öz yolunla düz keçib gedəsən. “Koroğlu”.
6. zərf Sərrast, dəqiq, kənara sapmadan, dübbədüz. Nişanı düz vurmaq. Düz nişan almaq. – Xaspolad .. düz dəstəbaşının kəlləsini nişan alıb bağırırdı.. M.Hüseyn.
7. Əd. mənasında. Özündən sonra gələn sözə dəqiqlik verir. Mən özüm anadan olmuşam düz otuz il bundan irəli. C.Məmmədquluzadə. Pilləkənlərdən yuxarı dırmaşan adam düz buraya, Səltənətin evinə gəlirdi. Mir Cəlal. Gözü qızmış buğa meydanın qızlar-gəlinlər yerləşən hissəsindəki alabəzək rəngləri görüb, düz oraya çapırdı. M.Rzaquluzadə. Məşədi Haşım düz yarım saat danışdı. S.Rəhman.
8. sif. Doğruçu, namuslu, vicdanlı, hiyləsiz. Sən bilmirsən ki, buraya düz adam gəlməz? “M.N.lətif.”. Haşım bunları [zəvvar və dərvişi] düz və doğru adam bilib bunlarla tanış oldu. B.Talıblı. // İs. mənasında. Doğruluq, düzlük. Danışma heç bihesablıqdan; Yaxşı olur doğru, düzün axırı. Aşıq Pəri. Bir xəyanət görməyib bizdən; Əgrilik sadir olmayıb düzdən. S.Ə.Şirvani.
9. zərf Düzgün, doğru. Düz danışmaq. Düz deyirlər ki, ... – Əyri oturaq, düz danışaq. (Ata. sözü). Ovçu ovun düz görə; Düz dolana, düz görə; Mən yara neylədim ki; Atdı məni göz görə. (Bayatı). Zeynal çaldığı kimi oxuyardı da, iddia edərdi ki, çargahı özü kimi düz və doğru oxuyan yoxdur. S.Hüseyn. Fərhada elə gəldi ki, döyüşçü düz danışmır. Ə.Vəliyev. // sif. Təmiz, vicdanlı, doğru, namuslu, sədaqətli. Düz adam. Düz adama oxşamır. • Düz olmaq – doğruçu olmaq, səmimi olmaq, sədaqətli olmaq. Sevgi gərək ola sevgisilə düz; Otura bir yerdə gecə və gündüz.. Q.Zakir. [Süleyman:] Adam gərəkdir dostluqda düz ola. Ü.Hacıbəyov.
10. Xəbər şəkilçisi ilə: düzdür – bax doğrudur (“doğru1 ”da). ‣ Düzbağırsaq anat. – bax bağırsaq. Düz bucaq – bax bucaq 2-ci mənada. Düz getməmək, düz gətirməmək (işi və s.) – müvəffəqiyyətsizliyə uğramaq, müvəffəq ola bilməmək, bəxti gətirməmək. Düz gəlmək – müvafiq olmaq, uyğun olmaq. Düz gəlməmək – uyğunlaşmamaq, razılaşmamaq, yola gəlməmək, aralarında müvafiqət olmamaq. O mənimlə heç düz gəlmir. Düz mütənasib riyaz. – iki riyazi nisbətin bərabərliyi. Düz olmaq – müvafiq olmaq, münasib olmaq, uyğun gəlmək. Jurnalü kitab yüz-yüz olmaz; Bu xərc ticarət düz olmaz. M.Ə.Sabir. // bax düz gəlmək. Səg rəğib nə qədər sağdır, o dilbər; Bilirəm ki, bizim ilə düz olmaz. Q.Zakir. Düzdə (düzlərdə) qalmaq – kimsəsiz, yoldaşsız, köməksiz olmaq, həmdərd tapmamaq. Kor oldum, içmədim abi-kövsəri; Onunçun qalmamış düzlərdə, Zəhra! (Qoşma). Düzü əyri görmək – bir şeyi qəsdən səhv izah etmək, yaxşı şeyə pis qiymət vermək. Görürkən gözün düzü əyri; Bizdən əl çək də, çarə qıl gözünə. M.Ə.Sabir. Düzün ortasında qalmaq – bax düzdə qalmaq.
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
düz
I. hamar
{doğru}
II. çöl, düzənlik
{çöl, sahra}
III. müstəqim
{dosdoğru}
IV. sərrast, dik
{düzgün, dik}
V. doğru
{doğru}
VI. namuslu, vicdanlı, hiyləsiz
{namuslu, vicdanlı, dürüst}
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
düz
bozkır, direkt, doğru, düz, kır, meşru, pürüzsüz, step, yayvan
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
düz
I, 1.at. Giden tekiz meýdan, düzlük ýer. Baýra çykdym, düz gördüm (Sanawaç). Bular goşun däl-de, heniz baş öwredilmedik, düzdäki tez haýwanlar! (B. Kerbabaýew). 2.syp. Üsti büdür-büdür bolmadyk, tekiz; ýylmanak. Ekin ekjek ýeriň düz bolmasa, suw tutmasy kyn bolar.
DÜZ II, syp. 1.Hak, rast, dogry. Ýalan sözleseň, tutularsyň, düz sözleseň, gutularsyň (Atalar sözi). 2.Laýyk, dogry, bap. Hökümet näme diýer? Kanuna düz gelermi? (A. Alamyşow). 3.Tertipli, edepli, düzüw, dogry. Onuň özi düz gezsin! (N. Saryhanow). 4. Göni, gyşyk däl, dogry. Çagarygy gyşyk hem bolsa, tüssesi düz çykýandyr (Rowaýatdan).