duz
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
duz
is.
1. Xörəyi dada gətirmək üçün ona qatılan kəskin dadlı, şor ağ kristal maddə. Xörək duzu. • Daş duzu – bax daşduz. ..Duzu dağlardan daş kəsən kimi kəsirlər ki, belə duza daş duzu deyirlər. H.Zərdabi. Dəniz duzu – dəniz suyunu buxarlandırma yolu ilə hasil edilən duz. Duzuna baxmaq – şit və ya şor olduğunu bilmək üçün xörəyin dadını yoxlamaq, dadmaq.
2. kim. Turşu hidrogeninin bütünlüklə, ya qismən metalla əvəzlənməsi məhsulundan ibarət olan kimyəvi birləşmə, maddə. Bertole duzu.
3. məc. Sözə, danışığa kəskinlik verən, onu daha da maraqlı edən xüsusiyyət; dad, ləzzət, məzə. Nitqində duz yoxdur. Sözünün duzu yoxdur. // məc. Özünü sevdirəcək xüsusiyyət, cazibə. Onda duz yoxdur. ‣ Çörəyinin duzu olmamaq – qədri bilinməmək, zəhmətinə qiymət verilməmək. Duz kimi yalamaq – çox əzizləmək, bağrına basaraq hədsiz mehribanlıq göstərmək, qucaqlaşmaq, çoxlu öpmək. [Əzim baba] Səlimin boynunu qucaqlayıb onu duz kimi yaladı. S.Rəhimov. Kəramət uşaq əzizləyən, balasını duz kimi yalayan analardan deyildi. Ə.Əbülhəsən. Duza qoymaq – 1) şoraba qoymaq; 2) məc. lüzumsuz yerə işlətməyib saxlamaq. Duzunu dadmaq – 1) birinin çörəyini yemək; 2) təsirini görmək, hiss etmək. Bu hərif, deyəsən, mənim materialımın duzunu dadmayıb. “Kirpi”. Duzunu qaçırmaq – bayağılaşdırmaq, ləzzətdən çıxarmaq, rəğbətdən salmaq.
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
duz
tuz
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
duz
[du:z], at. 1. Gazylyp alynýan, nahara atylýan, çörek bişiriljek hamyra we ş.m. goşulýan ýiti tagamly ak jisim. Togsan dürli tagam bolsa gaşyňda, Ne lezzet içinde duz hem bolmasa (Magtymguly). Türkmenistanda tok, gaz, suw, duz ilat üçin mugtdur. 2. Çörek, nahar ýaly iýmit önümleriniň jemi. Her niçe ýaşasaň ýeriň ýüzünde, Adam ogly bäş gün duza myhmandyr (Magtymguly).
‣ Duz datmazlyk hiç zat iýmezlik. Men şu gün duz dadamok. Duz kessin! "jezamy iýen duzum bersin, iýen duzumdan tapaýyn, çypbakaý çynym"diýen manyda ulanylýan aňlatma. Duz kessin, ynan, Garly ussa! (A. Gowşudow). Duzuny gaçyrmak bir zadyň ähmiýetini peseltmek, lezzetini gaçyrmak, tagamyny gaçyrmak. Ol gyzykly waka hakda söz açsa-da, duzuny gaçyransoň, gürrüňi diňleýjiniň göwnünden turmaýardy. Duzuny görmek (datmak) 1) naharyň duzunyň nä derejededigini barlap görmek. Jerçi gazanyň gapagyny göterip, onuň duzuny datdy (B. Seýtäkow). 2) nahardan we ş.m. sähelçe iýmek. Bir nesihat bereý, pendimi alsaň, Kişi aşynyň duzun dadyjy bolma (Magtymguly). Duzuny iýmek bir adamyň öýünde naharyny, duz-çöregini iýmek. Seniň duzuň iýdim, nanyňy iýdim...(G. Ezizow).