qan
Azarbayjan Türkchisining Izahliq Lughiti (Orucovun, 2006)
qan
is.
1. Orqanizmin damarlarında dövr edib, onun bütün hüceyrələrinin qidalanmasını və maddələrin mübadiləsini təmin edən qırmızı maye. Sadıq kişi əllərinin qanını arxda yuyub üz qoydu həyətdən çıxmağa. C.Məmmədquluzadə. ..Çox qan itirməsinə baxmayaraq, bədənin möhkəmliyi və cavanlığı Tapdığın sağalmasına kömək etmişdi. Ə.Əbülhəsən. • Qan damarı anat. – insan və heyvan bədənində qanın axdığı damar. Qoyunun mədəsində toxumdan bir kiçik qurd çıxır ki, bağırsağı deşib qan damarına girib qan ilə belə gedib qoyunun beyninə yetişib, orada barama qurdu kimi özünə ətdən barama qayırır. “Əkinçi”. Ürək deyilən möcüzəsinin dərinlərində; qırıldı bir kiçik qan damarı. R.Rza. Qan dövranı fiziol. – bədəndə qanın damarlarda dövr etməsi. Qan getmək – çox qan axmaq, çox qan axıtmaq, çox qan itirmək. Bu dağdan bir can getdi; Ürəyindən qan getdi; Qız nə cür ağlamasın; Sevdiyi oğlan getdi. (Bayatı). Qan təzyiqi tib. – damarlarda qanın təzyiqi. İnfarkt, qan təzyiqi!.. İki xəstəlik; Əsrin gərginliyi, əsrin zədəsi! B.Vahabzadə.
2. məc. Qan qohumluğu mənasında. Səmədin qorxusu qaçdı və öz-özünə: – Yox-a, özümünküdür?.. Qandır, zarafat deyil, – deyə bacısı oğlundan lap arxayın oldu. B.Talıblı.
3. məc. Qətl, adam öldürmə. Burada, deyəsən, qan var.
4. məc. Düşmənlik, qanlı ədavət. Aralarında qan var. – [Eyvaz:] Bu qanı tarix yuya bilməyəcəkdir. Açın gözlərinizi, qardaşlar, aldanmayın! C.Cabbarlı.
5. Öldürülən adamın intiqamı, qisası. Qanını tələb etmək. – Atamın qanını unutmaq üçün mən gərək bişərəf və binamus bir adam olam. M.İbrahimov. • Qan düşməni – barışmaz, qəddar düşmən. Hər nə isə mənimdi bu; Əsrlik qan düşməninə; Deyə bilmir son sözünü; Amma qırır öz-özünü, utanıram. B.Vahabzadə. Qan düşmən(çi)liyi – köhnə məişətdə: öldürülmüş yaxın qohumun intiqamını almaq adəti. İnqilabdan əvvəl keçmiş zəhmətkeş kütlələrinə çoxlu zərər yetirən vəhşi adətlərdən biri də qan düşmənçiliyi idi. S.S.Axundov.
6. məc. Dava, müharibə mənasında. Qan olmasın deyə dünya xalqları arasında sülh yaradılmalıdır.
7. məc. Təbiət, fitrət. • Qanında olmaq – təbiətində olmaq, fitrətində olmaq.
8. məc. dan. Təəssüb, qeyrətkeşlik mənasında. Onda heç qan yoxdur. ‣ Qan ağlamaq – 1) çox mütəəssir olmaq, qanlı göz yaşı tökmək, yasa batmaq. Səndən ayrı ol qədər qan ağladım ki, dəmbədəm; Yaşa batıb islanıb səbrü qərarın kağızı. M.P.Vaqif. Bülbül gül üzündə xarı görəndə; Qan ağlar, rüxsarı yaşı dayanmaz. Aşıq Ələsgər. [İsmayıl:] Yox, ölməyibdir, amma bir günə düşübdür ki, görsən qan ağlarsan. Ə.Haqverdiyev; 2) cana gəlmək, təngə gəlmək, zara gəlmək, çox incimək, dad çəkmək. Qan ağlatmaq – cana gətirmək, təngə gətirmək, çox incitmək, zülm etmək. Qan ağlatdın ürəyimi, üstəlik də tənə vurma; Sındırdığın bu şüşədən qan axar al şərab kimi. Şəhriyar. Qan axıtmaq – 1) müharibə etmək; müharibə qızışdırmaq; 2) adamların ölməsinə, qırılmasına səbəb olmaq. Qazan dağında, Acıbulaqda, Qarasuçuda, Samıxda, Zincirlidə olan vuruşmalarda Alının dəstəsi yüzlərlə adam qırmışdı, sel kimi qan axıtmışdı. “Aşıq Ələsgər”. Qan axmaq məc. – dava və qırğın düşmək. Öz yurdunu şum eləmək; Qan axıtmaq, sonra, sonra; Su axtarmaq – qan yumağa?! M.Araz; Qan aldırmaq – xalq arasında müalicə məqsədi ilə damardan qan çıxartdırmaq. Mənim əmim Kərbəlayı İmam Qulu .. ildə otuz iki dəfə dəllək usta Mədədi çağırıb qan aldırar. C.Məmmədquluzadə. Qan almaq – 1) müalicə məqsədi ilə damardan qan çıxarmaq. [İkinci azarlı:] ..Hacı əmi, bu baş ağrısı məni həlak eləyibdir; .. gedirəm usta Cəfərin yanına, deyir: – Qanın çoxalıb, gərək səndən qan alam. C.Məmmədquluzadə. At çərləmişdi. Bu saatda atdan qan almaq lazımdır. Ə.Vəliyev; 2) məc. intiqam almaq. Mahmudun qanını bəylərdən almasam, Xocahandan getməyəcəyəm. “Qaçaq Nəbi”. Qan aparmaq – yaradan çox qan axmaq nəticəsində üzülüb özündən getmək. Ey kamanqaşlı, məni yarələdi qəmzən oxu; Zülfünü bas yarama, qoyma, məni qan aparır. S.Ə.Şirvani. Deyir: “Yoldaş, qorxma məndən, qorxma, məni qan aparmaz”. S.Vurğun. Qan bahası – köhnə məişətdə: öldürülən bir adamın əvəzində öldürəndən və ya onun qohumlarından alınan pul və s.; qan əvəzi, diyə. Gəl, ey aşiq, şəhid ol eşq içində; Ki, həqdir ol şəhidin qan bəhası. Nəsimi. Hakimlərin gəlir mənbələrindən birisi də ərəblər vaxtından qalan diyə, yəni qan bahası məsələsidir. Adam öldürənlərə cəza verilmir, çünki qatillər qanın bahasını verib günahlarını təmizləyirlər. M.S.Ordubadi. Qan bahasına – çox böyük insan tələfatı hesabına, böyük qurbanlar verərək. Görəcəksiniz! Almanlar qan bahasına tutduqları şəhərləri qoyub Berlinə daban almasalar, mənə nə deyirsiniz, deyin! Mir Cəlal. Qan başına vurmaq – son dərəcə qəzəblənmək, özündən çıxmaq, hiddətdən özünü bilməmək. Nəbi Həcərin tutulmasını Kirə dağında eşitdi. Həmin saat qan sıçradı onun beyninə. “Qaçaq Nəbi”. Məktubu oxuduqda qanım başıma vurdu. M.S.Ordubadi. Qan beyninə vurmaq (sıçramaq) – bax. qan başına vurmaq. [İbad:] Doğrusunu deyin. ..Qan beynimə vuranda; it kimi doğraram onu. C.Cabbarlı. Qan çanağı – 1) qan tökmək istəyən, qanqan deyən, davakar, fitnəkar, araqarışdıran adam haqqında. [Ömər Koxa:] Görəsən, Həsən ağa namərdlik etməyib ki? Bilirəm Alqazax uşağı qan çanağıdır, nahaq yerə onlara “Dəli Alqazaxlılar” demirlər. İ.Şıxlı; 2) məc. şərab piyaləsi mənasında. Əksi-ləbin səadətini bulmasaydı mey; Meyl etməz idi hiç kəs ol qan çanağına. Q.Zakir. Qan çanağına dönmək – qəzəbin, hirsin şiddətindən, yaxud ağlamaqdan, xəstəlikdən və ya yuxusuzluqdan gözləri bərk qızarmaq, qanla dolmaq, qıpqırmızı olmaq. [Səkinə xanım:] Bir güzgüyə bax, gör, gözlərin acıqdan qan çanağına dönübdür. M.F.Axundzadə. Xan hiddətindən dodaqlarını gəmirir. Hirsindən gözləri qan çanağına döndüsə də, Vaqifin dediklərinə qarşı bir söz tapa bilmədi. Çəmənzəminli. Qan çəkmək – 1) qohumluq əlaqəsini büruzə vermək, yaxınlaşmaq; 2) qızarmaq. Gözləri qan çəkmək. Qan düşmək – dava düşmək, ədavət düşmək. Könlüm quşunu seyd eylədi qəmzeyi-çeşmin; Qorxum budu, qanlar düşə ortaq arasında. Q.Zakir. Qan eləmək (etmək) – 1) adam öldürmək. Aşıqlar bağrını şan-şan eylərsən; Hər qıya baxanda yüz qan eylərsən. Q.Zakir. Çoxdu günahım, onu əfv et mana! Qan eləyib qapına gəldim dəxil. S.Ə.Şirvani; 2) məc. şiddət eləmək, çoxlu ziyan vermək, tələfata, fəlakətə, bədbəxtliyə səbəb olmaq. Bu çay coşub daşanda nə qanlar eləməmişdi. İndi qış onu gücdən salmışdı. Çəmənzəminli. Qan görmək – aybaşı olmaq. Qan içdirmək – bax. qan uddurmaq. Aşıq Humay indi bu saat özündən çıxıb, yoryoxsulun başı üstündə qamçı oynadan mülkədar balalarına qan içdirirdi. Qaçaq Nəbidən deyir, Həcəri tərifləyirdi. Ə.Vəliyev. Qan içmək – zülm etmək, qəddarlıq etmək, insan qanına susamaq. Tarix cəllad qan içməkdən yorulmaz; Tərpənişsiz qara zəncir qırılmaz. C.Cabbarlı. // məc. İstismar etmək, qanını sormaq. Deyirdi ki, gərək bəyləri kənddən çıxarasınız. Bunlar sizin qanınızı içirlər. B.Talıblı. Qan iddiası – qisas istəmə, intiqam tələb etmə. Qazan deyir: Oğul, min kafir öldürsən də, kimsə səndən qan iddiasında olmaz. “Kitabi-Dədə Qorqud”. Qan istəmək – 1) qan bahası iddia etmək, diyə tələb etmək. Gül kimi bir dəfə öpməklə qızarmış yanağın; Demə, gəl mən də öpüm ki, qana qan istəyirəm. Ə.Vahid; 2) bax. qan-qan demək. Qan iyi gəlmək – qan tökməyə, adam öldürməyə hazır olan adam haqqında. ..Dönün, qayıdın, balam! Bunlardan qan iyisi gəlir! M.F.Axundzadə. Qan-qan demək – qana susamaq, meydan oxumaq, heç bir səbəb olmadan döyüşməyə, vuruşmağa, qan tökməyə bəhanə axtarmaq. İndi qan-qan deyir insanları iranlıların! Dərhəqiqət pis imiş qanları iranlıların! M.Ə.Sabir. Qan qaraltmaq – acıqlandırmaq, dilxor etmək, pərt etmək, əsəbiləşdirmək. Ucuz söz qan qaraldar ki, küsərsən dostla sirdaşdan. S.Vurğun. [Qaçay:] Canəli dayı, ay Canəli dayı, sənə nə oldu, qanın niyə qaraldı? İ.Məlikzadə. Qan qardaşı – birgə mübarizədə axıdılan qan nəticəsində birbirinə yaxın olan adam haqqında. Qan qardaşım, nəhayət ver artıq yasına; Azadlığı alacaqsan qan bahasına. S.Rüstəm. Bizlər ki, lap bir dil, bir qan qardaşıq; Qardaş qalsın, insanlarıq, yoldaşıq.. Şəhriyar. Qan qaynamaq – canlanmaq, dirçəlmək, cuşa gəlmək. Bu sözlərdən sonra Fəxrəddinin damarlarında qan qaynamağa və beyni alovlanmağa başladı.. M.S.Ordubadi. Qan qohumluğu – həm ata, həm ana tərəfdən olan qohumluq. Qan qoxusu gəlmək – 1) dava, müharibə ehtimalı olmaq, müharibə gözlənmək; 2) dava istəmək, dava üçün bəhanə aramaq. Sənin sözündən qan qoxusu gəlir. C.Məmmədquluzadə. Dadaşın qardaşı çıxmış özündən; Gəlir qan qoxusu hər bir sözündən. M.Müşfiq. Qan qusdurmaq – çox incitmək, əzab və əziyyət çəkdirmək, başa bəla kəsilmək. [Ayrım qızı:] O qapı, bu qapıda veyl-veyl sürünməkdən başqa [Kərim babanın] əlindən bir iş gəlməzdi; evə gəldikdə bizə qan qusdurardı. A.Şaiq. Qan qusmaq – 1) vərəm azarına tutulmaq; 2) məc. olmazın əzab, əziyyət, sıxıntı çəkmək. [Zinyət xanım:] Doğru deyiblər ki, hər bir halda dövlət başa bir bəla imiş. “Neylərəm qızıl teşti, içinə qan qusam” – doğru söz imiş. N.Vəzirov. Qan ocağı – fitnəfəsad mənbəyi, cinayət yuvası. [Aqil:] Məni qan ocağı adlandırdılar, kənddən qovdular. S.Rəhimov. Qan olmaq – 1) qan tökülmək, adam öldürülmək. [Tellinin anası:] Tanrının qüdrətinə şükür, ağaclarda meyvə qalmadı, görəsən yenə harda nahaq qan olub ki, bəlasını çəkirik. Çəmənzəminli; 2) məc. qiyamət qopmaq, məhşər qopmaq, gurultu qopmaq, dava düşmək. Qan salmaq – fitnə salmaq, fəsad törətmək, dava salmaq, vuruşdurmaq. [Salatın:] Qurbanın olum, ay qağa, evimizə qan salma. Amanın bir günüdü, əlini qana bulama! İ.Şıxlı. Qan səpilmək məc. – qızarmaq, allaşmaq. Nahardan sonra təkrar bağa çıxmışdı. Artıq günəş batır, qüruba qan səpilirdi. Çəmənzəminli. Qan su yerinə axmaq (yerimək) – çox qan tökülmək, son dərəcə çox adam öldürülmək, qırğın olmaq. Ömər koxa başa düşdü ki, oğlu bir himə bənddir, əgər ona bir balaca işarə etsə, bütün Çıraqlıları ayağa qaldırar və qan su yerinə axar. İ.Şıxlı. Qan tökmək – 1) dava, müharibə etmək; 2) öldürmək. Gah qan tökər və gah içər qan; Ol sərvi-qədə budur nişanə. Heyran xanım. Zahirdi qəmzənin ciyər sökməyi; Can almağı, nahaq qanlar tökməyi. Q.Zakir. Qan tökülmək – adam öldürülmək, dava olmaq. Bu yaxşı əlamət deyildi, belə hallarda mütləq qan tökülməli idi. Çəmənzəminli. Qan tutmaq – 1) qatil haqqında: etdiyi cinayətin təsiri altında şüuru kütləşmək, özünü itirmək, özünü çaşdırmaq; 2) ahı tutmaq, qarğışı tutmaq. Mən aşiq, qanlıları; Qan tutsun qanlıları; Quduz qurda dönəydim; Tutaydım qanlıları. (Bayatı). Qan uddurmaq – əzab və əziyyət vermək, olmazın zəhmət və iztirab çəkdirmək, gününü qara eləmək. Belə kafir olmaz, aşiqlərinə; Qan uddurur çanaq-çanaq gözlərin. Q.Zakir. Həqqi var kim, uddura hər gündə yüz qanlar sənə. S.Ə.Şirvani. Qan udmaq – son dərəcə əzab və əziyyət çəkmək, zəhmətdə olmaq, iztirablı günlər keçirmək. Ömrüm uzunu qan udaram, hali-pərişan; Kirpiklərin, ol sinəvü ol zülfün əlindən. Heyran xanım. Qana boyanmaq – öldürülmək, qətl edilmək, yaxud yarasından çoxlu qan axmaq. [Şahnigarın] qolları və cırıq paltarından görünən dizləri al qana boyanmışdı. İ.Şıxlı. Qana bulamaq – öldürmək, qətl etmək. [Salatın:] Qurbanın olum, ay qağa, evimizə qan salma. Amanın bir günüdü, əlini qana bulama! İ.Şıxlı. Qana çalxatmaq – xatalı, qorxulu, təhlükəli işə cəlb etmək, calamaq, sövq etmək. Evin yıxılsın mənim evimi yıxan! Qan qusasan məni qana çalxayan! M.F.Axundzadə. Qana dolmaq – rəngi özünə gəlmək, canlanmaq. Lətifənin göyərmiş dodaqları yavaş-yavaş qana dolurdu. M.Hüseyn. Qana düşmək – böhtana, xataya, davaya düşmək. Bağban deyər, məni qoyma nişana; Öldürər gözlərin, düşərsən qana. Aşıq Məmməd Bağban. Səgrəqib bilməsin, düşərik qana; Sərzəniş gəlməyə bəlkə canana. Q.Zakir. Qana qan eləmək (etmək) – intiqam almaq, qisas almaq; qan əvəzində qan almaq. Amandır, sən daha gəl tökmə qanım, qanə qan etmə! Ə.Vahid. Qana salmaq – davaya salmaq, davaya səbəb olmaq. Üzün təmənnası, ləbin xəyalı; Binəvanı salıb qanə, deyərmi? Q.Zakir. Qızarıb ariziali güli-tər tək meydan; Açıban ruyini eşq əhlini yüz qanə salıb. S.Ə.Şirvani. Qana susamaq – dava arzulamaq, qan tökmək, adam öldürmək arzusunda olmaq. Zalım fələk xub susayıb qanıma; Bir kimsənə yoxdur gələ yanıma. Q.Zakir. Qanda üzmək – çox qan tökmək, çox adam öldürmək, qırğın düzəltmək. Görürəm qanda üzür cəlladlar. S.Rüstəm. Qanı batmaq – qatili cəzasız qalmaq; qisası, intiqamı alınmamaq. Biri əmr elədi, o biri qırdı; Qansızlar bu nahaq qanı batırdı. B.Vahabzadə. Qanı cuşa gəlmək – bax. qan qaynamaq. Qanı halal olmaq məc. – cəzaya, ölümə layiq olmaq. Seyyida, bilməyirəm hiç nə məzhəbdi bu kim; Qan halal oldu bunun qəmzeyi-xunxarəsinə. S.Ə.Şirvani. Qanı qaçmaq – bənizi saralmaq, ağarmaq, solmaq. Saralıb rəngi-rüxün, ləblərinin qanı qaçıb. S.Ə.Şirvani. Zavallı uşağın qorxudan qanı elə qaçmışdı ki, üzünün rəngi ayaqları altındakı qardan seçilmirdi. S.S.Axundov. Qanı qaralmaq – kefi pozulmaq, əhvalı təlx olmaq, çox pərt olmaq. Səməd dayının qanı qaraldı və qəm-qüssəsi aləmi tutdu. B.Talıblı. Dünən yenə Şahingildə toplaşdıq. Ancaq ilk addımdan qanımız qaraldı. S.Rəhman. [Göyçək] Cumanı bu canavarla müqayisə etdikdə qanı qaralır. Ə.Əbülhəsən. Qanı qaynamaq – çox xoşuna gəlmək, ürəkdən sevmək, alışmaq, üns tutmaq, ünsiyyət etmək. Orxanın bu oğlana birdən-birə qanı qaynadı, onun didilmiş papağından da, cütburun çarığından da, toppuzlu çomağından da, kişikişi danışmağından da xoşu gəldi. İ.Məlikzadə. Qanı tutmaq – ahı tutmaq, etdiyi haqsızlığın cəzasını çəkmək. Səni, ey lalərüx, aşiqlərinin qanı tutub. S.Ə.Şirvani. Qanı yerdə qalmaq, qanı itmək – bax. qanı batmaq. [Tubu:] Bəs İskəndər kimi cavanın qanı yerdə qalacaq idi? Ə.Haqverdiyev. Qanına boyanmaq – öldürülmək. Çəmənlər üstündə, lalələr arasında qucaqlaşaraq öz qanlarına boyanmış Zeynəb və Abbas anaları Fatmanın naləsini eşitmirdilər. S.S.Axundov. Qanına qəltan etmək – çoxlu yara vuraraq öldürmək. Qanına susamaq – birini öldürməyi arzu etmək, birinin ölümünü ürəkdən istəmək. Çün Nəsiminin susamış qanına yarın ləbi; Noldu, ey münkir, sana, kim qaynadı qanın yenə? Nəsimi. Susadım arslan kimi qanına; Hazır oldum hünərlə meydanına. A.Səhhət. Qanına yerimək (keçmək, işləmək) – 1) sirayət etmək, yoluxmaq, keçmək. ..Qaraca qızın dişinin dibi qanadığı üçün, yaranı sorduqda zəhər tüpürcəklə onun qanına yerimişdi. S.S.Axundov; 2) məc. iliyinə, damarına işləmək, vərdiş olmaq, kök salmaq. Qanından keçmək – 1) bağışlamaq, əfv etmək, qisasını almamaq; 2) özünü qurban etmək, özünü fəda etmək, canını verməyə hazır olmaq. Verir fərmanını, keçər qanından; Tökülmüş dabana saçların, gəlin! Aşıq Əmir. Qanını əsirgəməmək – bax. qanından keçmək 2-ci mənada. Dedi: – Əsirgəməm bir qaşıq qanı; Vəli laf vuranlar gen gündə hanı? Q.Zakir. Qanını içmək – öldürmək. [Hacı Murad:] Ay namərd oğlu namərd, hara qaçırsan, qanını içəcəyəm! N.Vəzirov. Qanını sormaq – istismar etmək, zülm etmək, varyoxunu əlindən almaq. [Rza xan Hikmət İsfahaniyə:] Kimdir min hiylə ilə vətənin qanını soran? Sizsiniz! Xaricilərlə əlbir olub, beş qranlıq malı otuz qrana satan sizsiniz! M.İbrahimov. Qanını tökmək – öldürmək. Qanını tökdü gözün hər ləhzə bir sövda ilən. Nəsimi. Qanını yerdə qoymamaq – qatilin cəzasını vermək, öldürülənin intiqamını almaq. [Rüstəm bəy:] Rəşid! ..Sənin qanını yerdə qoymaram, oğul! Qəbirdə rahat yat... Hərgah meydanda tək də qalsam, genə düşməndən əl çəkməyəcəyəm. N.Vəzirov. Qanının arasına girmək – çox çətin və ya qorxulu vəziyyətə düşən bir adamı bu vəziyyətdən qurtarmaq, birinin nicatına səbəb olmaq. Mən onun qanının arasına girdim, yoxsa onu sel aparmışdı. – Onların direktoru başlayacaq ki, mən Xəlilin qanının arasına girdim. Axı biz də özümüzə görə bir kişiyik. M.Hüseyn. Ürəyi, ciyəri qana dönmək (qan olmaq) – iztirablı hal keçirmək, çox mütəəssir olmaq. Dərdü qəm çəkməkdən qan olub ciyər; Gətirən yox nazlı yardan bir xəbər. Q.Zakir. Qəmin əlində, ilahi, dönüb ürək qanə. M.Hadi.
Azarbayjan Türkchisining Sinonimler Lughiti (Çakıroğlu, 2013)
qan
I. qətl, ölmə
{katıl, ölüm}
II. düşmənçilik, ədavət
{düşmanlık, kin}
Pamukkale Azarbayjan Türkchisi - Türkiye Türkchisi (A.D.T.ningki)
qan
kan
Uyghurche – Türkiye Türkchisi Lughiti (Kurban, 2016)
qan
Kan. Qan azliq – Kan azlık. Qan aylinishi – Kan dolaşımı. Qangha boyumaq – Kana bulamak. Qan tomur – Kan damarı. Qan shorighuchi – Kan içici. Qan yighlimaq – Kan ağlamak.