IL
Türkiye Türkchisi – Tiniq Türkche Lughiti (Kuleli, 2013)
il
[Köken: Anlam kayması] Oymak
Türkiye Türkchisi – Tatarche Lughet (Ganiyev, 1998)
il
и. губерна, вилаять
ercilasun1991
il
Türkiye Türkçesi: il
Azerbaycan Türkçesi: vilãyät
Başkurt Türkçesi: viläyät oblast'
Kazak Türkçesi: oblıs aymak
Kırgız Türkçesi: aymak çöyrö
Özbek Türkçesi: vilàyät
Tatar Türkçesi: vilayät oblast'
Türkmen Türkçesi: ḯl oblast
Uygur Türkçesi: vilayät oblast'
Rusça: vilayet guberniya oblast'
Azarbayjan Türkchisining Izahliq Lughiti (Orucovun, 2006)
il
is.
1. Yer kürəsinin Günəş ətrafında bir dəfə dövr etdiyi müddət (yanvarın 1dən başlayaraq hesablanan 12 aylıq dövr). Yerin günəş ətrafında tam hərəkəti bir il çəkir. Bir ilin uzunluğu 365 və ya 366 gündür. – İlin hər fəslinin bir hüsnü var, amma qışın ləzzəti bir özgədir. C.Məmmədquluzadə. // Hər hansı bir gündən başlayaraq hesablanan 12 aylıq bir müddət. Hadisədən iki il keçmişdir. Bir ildən sonra 10 yaşı tamam olacaq. Dörd il bir şəhərdə yaşamaq. Bir il səfərdə olmaq. – [Tapdıq:] On ildi bu fürsəti güdürdüm; Ey şux, gözüm ki səndədir bil. C.Cabbarlı. Baratın Bakıya gəldiyi vaxtdan beş il keçirdi. M.Hüseyn.
2. Cəm şəklində: tərkibdə sıra sayları ilə onillik müddətləri göstərir. Doxsanıncı illər. Altmışıncı illər ədəbiyyatı.
3. Cəm şəklində: müəyyən zaman, dövr bildirir; dövr, zəmanə. Müharibə illəri. Uşaqlıq illəri. Məktəb illəri. – Yenə bahar gələndə; Volqada axırdı buz; Lakin illər ağırdı; Günlər yaman uğursuz. R.Rza. [Əntiqənin] atası qarışıqlıq illərində yatalaqdan ölmüşdü. Mir Cəlal.
4. astr. Günəş ətrafında hər hansı planetin dövr müddəti. Mars ili. ‣ İl dolanmaq – on iki ay bitmək, qurtarmaq, il başa çatmaq. Qış getdi, qar gəlmədi; Nə də bahar gəlmədi; İl dolandı, ay ötdü; Gözlədim, yar gəlmədi. (Bayatı). Ay keçər, il dolanar. Sənin adın məğribdən məşriqətən bütün dünyada məşhur olar. “Koroğlu”. Günlər keçdi, .. il dolandı.. M.Rahim. İl gecə – qurtarmaq bilməyən, uzun (“uzun gecə” mənasında). Bağrımı çatlatdılar; Sinəmi oxlatdılar; İl gecəni sübhə tək; Bircə məgər yatdılar?! M.Ə.Sabir. İl keçdikcə – zaman ötdükcə, bir neçə il keçdikdən sonra, vaxtilə. İl keçdikcə unudulacaqdır. İl keçdikcə ağıllanacaqdır. İl uzunu – on iki ay müddətində, bütün ili, bütün il ərzində. [Həsən:] Gərək il uzunu işimi-gücümü, dükanımı buraxıb divana yol döyəydim. Ə.Haqverdiyev. İl uzunu dərdini çəkməkdəyəm; Aylar ilə göz yaşı tökməkdəyəm. Ə.Nəzmi. İl vermək – xalq adətincə, ölən adam üçün ili tamam olduqda ehsan vermək. İldən-ilə, illərdən-ilə – hər il, il keçdikcə, ilbəil, durmadan. Çay dediyi sözlər yerini aldı; İldən-ilə gölün suyu azaldı. A.Səhhət. Şəhərdən kəndə gələn çarpayıların, çəngəl-bıçağın, stol-kürsünün sayı ildənilə artır. İ.Əfəndiyev. Bəhəri çox verir bağ ildən-ilə. M.Dilbazi. İl-ildən – ildən-ilə, ilbəil. Azaldı il-ildən bağın meyvəsi; Torpağın hünəri, suyun qüvvəsi. M.Dilbazi. İllər ayrısı olmaq – uzun illər bir-birindən ayrı düşmək, ayrı yaşamaq, bir-biri ilə görüşməmək. Mən aşıq, ellər ayrısı; Şanə tellər ayrısı; Bir gününə dözməzdim; Oldum illər ayrısı. (Bayatı). İllər ayrısıyıq, fürsət düşəndə; Çəkilib pünhana üzün bürümə! Aşıq Ələsgər. Tədris ili (akademik il) – bir yay tətilinin axırından o biri yay tətilinin əvvəlinə qədər olan dərs məşğələləri dövrü. Uzun illər – həmişə, daim, illər boyunca. Sülh carçısıyıq biz uzun illər, bilir aləm; Sülh şairə, sülh fəhləyə, sülh xalqa gərəkdir. S.Rüstəm.Yeni il – 1 Yanvar günü. Yeni ili təbrik etmək. Yeni il şənliyində iştirak etmək. Yeni iliniz mübarək!
Pamukkale Azarbayjan Türkchisi - Türkiye Türkchisi (A.D.T.ningki)
il
sene, yıl
Qirghizche – Türkiye Türkchisi Lughiti (Yudahin)
il-
takmak, ,iliştirmek asmak; közgö il- : görmek: farkına vamak; itibar etmek; közgö ilbeymin: hiç kıymet vermiyorum; benim için beş para etmez.
Türkmenche Izahliq Lughet (Kyýasowa, 2016)
il
[i:l], at.1. Halk, ilat, adamlar, köpçülik. Iliň güýji – siliň güýji (Nakyl). Mert ogludyr, ile ýazar desterhan, Dogry söz üstünde berer şirin jan (Magtymguly). Bu günki halal zähmetiň hözirini görýän mülkdarlarymyz hem maldarlarymyz özleriniň il bähbitli, ýurt bähbitli haýyrly işleri bilen tanalýar (“Watan”). 2. göç.m. Watan, ýurt, mekan, mesgen. Ilim üçin şirin jandan geçer men (Seýdi). 3. göç.m. Keseki, özge, başga kişi (köplenç, özüňe degişli bolmadyk zat babatynda ulanylýar). Hem-de ile at dakman, Öz kemiň görgün hökman (P. Körpäýew). Iliň zadyny aljak bolma.
‣ Il biri bolmak il ýaly bolup gezibermek. Ol aýtdy: “Gutlymyrat, saňa ýene bir at alyp bererdim. Emma şu wagt başyma gaý wagtym boldy. Entek sen şu sozany al-da, il biri bol” diýdi (A. Gowşudow). Il bolmak dostlukda ýaşamak, agzybir bolmak. Ýagşy söze uçar guşlar il bolar, Ýaman söze peşe güýji pil bolar (Magtymguly). Ilden çykmak erbet iş edip, iliň gözünden düşmek, köpçüligiň ýigrenjine duçar bolmak, ile sygmaýan erbetlik etmek. Il deňinde il ýaly, iliň edişi ýaly, il-günden saýlanman, öz wagtynda. – Oglum, kino gitseň git welin, il deňinde gelgin.Ol ogluny il deňinde öýli-işikli etmek isleýärdi. Ile göz bolmak wejera bolmak, masgara bolmak, bellentgi bolup durmak, görene göz bolmak, bolşuňdan artyk görünjek bolmak. Köpçülikde arak içip, ile göz bolup durmaň näme!? Ile gürrüň bolmak il içinde özüň hakda ýaramaz gürrüň ýaýramak, gybatyň edilmek.Kimiň ýersiz-ýere ile gürrüň bolasy geler? Ile meňzeş etmek özbaşyna öýli-işikli etmek, öýermek. Görogly seni öýerip, ile meňzeş etdi (“Görogly”). Il hatary (etmek) il hatarynda, il deňinde. Ýaňyja uly gyzymyzy il hatary durmuşa çykardyk (H. Meläýew). Il ogly ile hyzmat edýän, il-günüň adamsy. Il ugruna eşek ürküzmek bir işi ýa-da bir zady zerurlygy bolsa- bolmasa köpçüligiň ugruna eden bolmak, illere meňzän bolup bir iş etmek. Il ýatyp, it uklanda janly jemendäniň aýagy ýygnananda, örän giç, ýarygije çemeleri, gijäň ýarymy.
Yaqutche—In'gilische Lughet (Straughn, 2006)
il
n. friendship, amity, peace; ilcit n. ambassador