üst
Türkiye Türkçesi – Arı Duru Türkçe Sözlüğü (Kuleli, 2013)
üst
[Köken: Anlam kayması] (para) Kaytarım
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
üst
1. и. 1) өс(т); üste өстә; üsten өстән; 2) өслек, өст; masanın üstü өстәлнең өсте; 2) өст, кием; üst baş өс-баш. 2. с.өске; югарыгы; üst kat өске кат □ üstüne өстенә; üstünde өстендә; üstünden өстеннән; akşam üstü кичкә таба; bayram üstü бәйрәм алдыннан; üstüne geçirmek кию ◊ üst gelmek өскә чыгу; җиңү; üstünüze (afiyet) sağlık! сезгә саулык! (башка берәүнең авыруы турында сөйләгеңдә әйтелә); bunun üstüne yok Моңардан яхшысы (шәбе) юк
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
üst
Türkiye Türkçesi: üst
Azerbaycan Türkçesi: üst
Başkurt Türkçesi: ös (öst) ür yuğan tübä
Kazak Türkçesi: üst(i)
Kırgız Türkçesi: ust(u)
Özbek Türkçesi: üst
Tatar Türkçesi: ös (öst) ür yuğari tübä
Türkmen Türkçesi: üst
Uygur Türkçesi: üst
Rusça: verⱨ verⱨnaya çast
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
üst
sif. və zərf
1. Bir şeyin ən yuxarı səthi, üzü; üzər (alt ziddi). Şkafın üstünü təmizləmək. – Sona kağızı mizin üstünə qoymuşdu. N.Nərimanov. Dildarın hirsi xeyli soyumuş, köpü bir az alınmışdı. Könülsüz-könülsüz gedib, kuşetkanın üstündə oturdu. Ə.Vəliyev.
2. Yuxarıda olan, yuxarıda yerləşən, yuxarıdakı. Üst çənə. Üst dişlər. – Kərimqulu isə üst eyvanda dayandığı yerdən həyətə düşdü. S.Rəhimov. Mən hansı pilləkənlə yuxarı qalxacağımı bilmir, üst mərtəbənin pəncərələrini gözdən keçirirdim. Ə.Məmmədxanlı.
3. Uzanmış halda olan adamın üst tərəfi. Memar Sadıqzadə üstünə çəkdiyi ipək yorğanı sinəsinə qədər endirdi. S.Rəhimov. [Növrəstə] tərəkəmələrdən qalmış köhnə keçəni üstünə çəkdiyi zaman qapıya bir təkan vuruldu. Ə.Abasov.
4. Tikilinin, binanın yuxarıdakı səthi; dam. Anbarın üstü örtülmüşdür. – Alagöz kəndbəkənd dolanır, gecələrini uçuq daxmalarda, kənd kənarındakı üstü küləşli mərəklərdə keçirirdi. S.Rəhimov. [Cavad] evlərinin üstündən güclə görünən həmişə başıdumanlı Gədik dağını gördü. Ə.Vəliyev.
5. Üzər. Çayların üstündən buz körpü saldı; Seyrəldi get-gedə gediş-gəliş də. S.Vurğun. Kərimov cəld addımlarla çay kollarının üstündən keçib getdi. H.Seyidbəyli.
6. Geyimin bayır tərəfi, üzü. Üstünü ləkələmək. Üstünü silkələmək.
7. Üstdən geyilən. Mürşüd kişi köhnə qara şal pencəyinin ətəyini yuxarı qaldırıb, üst köynəyinin yamağını göstərdi. Ə.Vəliyev. // Paltar, üst-baş. Üstünü dəyişdirmək. Üstünü şotkalamaq. – Qız cəld üstünü çırpıb, qızara-qızara otağa qaçdı. Çəmənzəminli.
8. Kənar, qıraq, yaxınlıq. Nəriman yol üstündə dayanıb, gələn bir maşına dayanmaq işarəsi verdi. Mir Cəlal. Bu bağça mənim yolumun üstündə idi. Mir Cəlal. // Bel, dal. Koroğlu qırğı kimi şığıyıb Eyvazı götürdü, atın üstünə qoydu. “Koroğlu”. Əbil kəhər atın üstündə çox vüqarla oturmuşdu. Ə.Vəliyev.
9. Üstündə şəklində – səbəb bildirir; ...görə, ...səbəbinə. Sənin üstündə mənə söz gələcək. Hər şeyin üstündə adam əsəbiləşməz. – Səfəri adam öldürmək üstündə Sibirə göndərdilər. S.S.Axundov. Cərimə verməmək üstündə, ya da başqa günah üstündə axtarılan yoxsul burada özünü asanlıqla aradan çıxara bilirdi. Ə.Əbülhəsən.
10. Barəsində, haqqında, xüsusunda. [Nurcahan:] Mən Səfiqulunun xalasıyam. Səninlə bir mətləb üstə danışmaq istəyirəm. N.Vəzirov. • Nə üstə (üstdə) – nə üçün, nəyə görə, nə səbəbə. [Cənnətəli ağa:] Səni nə üstə vurdu, a gədə? N.Vəzirov. Kimsə dedi: – Bəy Almazı döyür. – Nə üstdə? – Çəkmə üstdə! S.Rəhimov.
11. Üstündəki şəklində – ixtiyarındakı, öhdəsindəki, üzərindəki. [Mustafa xan] Bainhəmə mən də və mənim üstümdəki qoşun da, hamımız özümüzü sənə qurban demişik. Ə.Haqverdiyev. ‣ Üst dodağı göy süpürür, alt dodağı yer – çox qaşqabaqlı, acıqlı, üzügülməz adam haqqında. Üstü açılmaq – faş olmaq, məlum olmaq, ortaya çıxmaq. [Qaraca qız] xeyli təşvişdə idi, çünki bilirdi ki, bu sirrin üstü açılsa, Pəricahan xanım onu buradan qovub, qızını da böyük tənbeh edəcəkdir. S.S.Axundov. [Əsgər:] Zərər yoxdur, bir-iki saatdan sonra mənim kələyimin üstü açılar. Ü.Hacıbəyov. Üstü yoxdur – tayı-bərabəri, misli-bərabəri olmayan şey haqqında. Burası var ki, sirr saxlamaqda üstü yoxdur, – deyə, Məşədibəy başı ilə təsdiq etdi. S.Rəhimov. Üstündə durmaq – 1) fikrindən, təklifindən, sözündən əl çəkməmək, dönmədən müdafiə etmək, inad göstərmək. Fikrinin üstündə durmaq. – Qarı sözünün üstündə durmuş və bu il iki qutu toxum götürmüşdü. Ə.Sadıq; 2) müzakirə, götür-qoy, məsləhət nəticəsində bir çox şeydən, adamdan birini seçmək, birini bəyənmək. Nəhayət, trest altımərtəbəli yaşayış evinin üstündə durmuşdu. M.İbrahimov. Üstündə zağ-zağ əsmək – həddindən artıq əzizləmək, sevmək. Ata-anası da, dayısı da Müşgünazın nazı ilə oynayar, onu əzizlər, üstündə zağzağ əsərdilər. Ə.Vəliyev. Üstündən ağır yük götürülmək – üzərində olan ağır işdən qurtarıb azad nəfəs almaq, rahatlanmaq. Sözü [Rüstəm] eşidən kimi sanki üstündən ağır bir yük götürüldü. M.İbrahimov. Üstündən bir daş! – tamamilə unudulmalı, yaddan çıxarılmalı, bir daha maraqlanmamalı şey haqqında. Üstündən dağ götürülmək – ağır ruhi əzabdan, iztirabdan, yaxud qayğıdan qurtarmaq, narahatedici fikirdən azad olmaq. Üstündən keçmək – bənd olmamaq, əhəmiyyət verməmək, ağartmamaq. Sualın üstündən keçmək. Üstündən qələm çəkmək – yazılmış bir şeyi pozmaq, atmaq, çıxarıb atmaq. Üstünə açılmaq – üstünə qışqırmaq, acıqlanmaq. Aslan Rüstəm kişinin Salmana acıqlı bir nəzər saldığını görüb, indicə onun üstünə açılacağını gözlədi. M.İbrahimov. Üstünə artırmaq – bax. üstünə qoymaq. Üstünə atmaq – bax. üstünə yıxmaq. Üstünə ayaqlanmaq (ayaq almaq) – üstünə hücum etmək, qalxışmaq. [Badam xala:] Yazılmasam, tay-tuş üstünə ayaq alar. Mir Cəlal. [Qadın:] Uşağım olsaydı, mən qoyardım ki, Mustafa mənim üstümə ayaq alsın? E.Sultanov. Üstünə buzlu su tökmək – bax. üstünə soyuq su tökmək. Üstünə düşmək – 1) bir şeyi həyata keçirməkdə inad göstərmək, ona nail olmağa var qüvvəsi ilə çalışmaq; 2) üstünə hücum etmək, üzərinə atılmaq. Sərhəd kazakları Əkbərin üstünə düşdülər. “Qaçaq Nəbi”; 3) üstünə hücum etmək, danlamaq, məzəmmət etmək. Kişi acığından Kərimin üstünə düşər və həyətdə qiyamət qopardı. H.Sarabski. Qayıdıb gələndə məclisdən geri; Yolda iki nəfər düşdü üstümə. M.Rahim. Qoca anası və körpə bacısı [Şirzadın] üstünə düşdü. M.İbrahimov. Üstünə əl qaldırmaq – vurmaq, zərbə endirməyə hazırlaşmaq. Üstünə fitləmək zar. – bir adamı başqasının üstünə saldırmaq, vuruşmağa, sözləşməyə təhrik etmək. Üstünə gülmək – ələ salmaq, masqaraya qoymaq, lağa qoymaq. Üstünə xoruzlanmaq – şeşələnmək, xoruzlanmaq, kişilənmək, kəkələnmək. Üstünə ildırım düşsün! – qarğış mənasında işlədilir. [Fatma xanım:] Ay səni öyrədənin üstünə ildırım düşsün! N.Vəzirov. Üstünə kəkələnmək (təpinmək) – bax. üstünə xoruzlanmaq. Sarxan gözlərindən hiyləgərlik tökülən almanın üstünə təpindi. M.Hüseyn. Üstünə qoymaq – şişirtmək, mübaliğə etmək, eşitdiyinin üstünə əlavə edərək başqasına danışmaq. [Səkinə Rüstəmə:] Yeyib gedəcəklər, on beşini də üstünə qoyub danışacaqlar. M.İbrahimov. Üstünə (soyuq) su tökmək (ələmək) – hirsini soyutmaq, sakitləşdirmək. Üstünə su (soyuq su) ələnmək – həvəsi qaçmaq, soyumaq. Üstünə tökülmək – üstünə hücum etmək, yerbəyerdən üzərinə atılmaq (kütlə halında). [Oba itləri] uzaqdan kölgəmi görüncə sürü ilə üstümə tökülüb hürərdilər. A.Şaiq. Üstünə yıxmaq – başqasının üzərinə yükləmək, onun boynuna qoymaq, ona isnad etmək. İndi hamı bütün təqsirləri [Seymurun] üstünə yıxmağa çalışırdı. H.Seyidbəyli. Üstünü açmaq – üzə çıxarmaq, faş etmək, ifşa etmək, aşkara çıxarmaq. Üstünü almaq – 1) qovub çatmaq, haqlamaq, çatıb yaxalamaq, çatıb tutmaq. [Xəlil:] İki dəstədir... Az qalıblar üstümü alsınlar. N.Vəzirov. [Veys:] Hə, Zeynal! Başlayın, karxanalardan, mağazalardan mal oğurlanıb gizlədilməmiş, üstlərini almaq lazımdır. Ə.Əbülhəsən; 2) tez özünü (özlərini) çatdırmaq, yanına gəlmək. Şeyx Abuzərlə şeyx Mərvan həmən Sənanın üstünü alırlar. H.Cavid. Üstünü basdırmaq (pərdələmək, malalamaq) – ört-basdır etmək, gizlətmək, gizli saxlamaq. [Səfər bəy Mirzə Turaba:] Nə təhər olmuş olsun, gərək kəndlinin ölməyinin üstünü basdıraq. B.Talıblı. Üstünü ot basmaq məc. – unudulub getmək, haqqında danışılmamaq, unudulmaq, xatirdən silinmək. Üstünü vurmamaq – haqqında danışmamaq, ört-basdır etmək, toxunmamaq, gizli saxlamaq. Ancaq Qazan xan bunun üstünü vurmayıb, Yalınçağı yola saldı. M.Rzaquluzadə. [Çiçək] çox təəccübləndisə də, üstünü vurmadı. B.Bayramov.
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
üst
üz (paltarda)
{yüz (elbisede)}
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
üst
üst
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
üst
(daha çok bitişik zamir ile kullanılır); üst; üstödüñ üstündö: masa üstünde; üstöldüñ üstünö koy (masanın üstüne koy! üstüñön arız berem: ben senden sikâyet edeceğim; anın üstünö: onun üzerine, ona ilâveten ondan başka; üst astına tüşüp calınat: aşırı derecede ve yaltaklanarak yalvarıyor; astın üstünö katın al-: bir karısı varken daha bir karı almak; künü üstünö ber- tar-: bir kızı karısı olan adamla evlendirmek; üst-üstüne: tekrar tekrar; papirostu üst-üstüne tarttı: sigara üstüne sigara içti; kündür tündür iştöönüñ üstündö: geceli-gündüzlü çalışıyor; tamaktın üstünön çıktım: tam yemeğe rastgeldim; cumuştun üstünön çıktım: tam iş zamanına rastladım; dal üstünön çığıpsın: tam gerekli nokaya parmak basmışım; okuyanın üstünö basıp keldi: vakanın cereyan ettiği yere yanaştı; üstü baş: üst-baş; üstü başı durus: üst başı düzgün; kardıbız tok, üstübüz bütün: karnımız tok, üst başımız tam; üstübüz dögü cıl: içinde buluduumuz sene; üstübüzdögü door: bizim devir: (bitişik zamirsiz kullanıldığında kelimenin sonrasındaki t düşer); üsköbü, askabı?: yukarıya mı, aşağıya mı?.
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
üst
at. Bir zadyň ýokarsy, ýokary tarapy, ýokary ýüzi (üst sözi ilki degişlilik (şahs) goşulmalaryny, soň düşüm goşulmalaryny kabul edip ulanylýar). Tamyň üsti. Halynyň üstünde.
‣ Üsti açylmak aýan bolmak, äşgär bolmak, ýüze çykmak, bilinmek.Üstünde işlemek haýsydyr bir mesele hakynda iş alyp barmak. Üstünden barmak bir zada sezewar bolmak, gabat gelmek, duçar bolmak. Gidip barýarkalar, bir üsti guýrukly gapanyň üstünden barýarlar (Halk ertekisinden). Üstünden dökülmek ser. Üstünden düşmek birine azar bermek, birini yzarlamak, bahana aramak. Üstünden gülmek birini ýaňsa almak, birini kemsitmek, äsgermezçilik etmek. Üstünden eltmek bir zada sezewar etmek, duçar etmek, uçratmak, sataşdyrmak. Üstünden sowuk suw guýlan ýaly bolmak duýdansyz bir zatdan gorkmak, eýmenmek, tisginmek, sussuň basylmak. Üstüne almak bir işi etmäge boýun bolmak, bir işi boýun almak. Üstüne atmak birine bir işi ýerine ýetirmegi tabşyrmak, buýurmak. Üstüne barmak biriniň ýanyna barmak, öýüne barmak. Üstüne çişmek birine haýbat atmak, gygyrmak, heňkirmek, dazarylmak. Üstüne gygyrmak birine haýbat atmak, heňkirmek, dazarylmak. Üstüne ýüklemek 1) birine bir işi ýerine ýetirmegi tabşyrmak, buýurmak. 2) günäni biriniň ýa-da bir zadyň üstüne atmak, nähak ýerden birini günälemek. Üstüni alyp durmak gerek bolsa- bolmasa, biriniň ýanyna köp barmak, biriniň ýanyndan aýrylmazlyk, atalap durmak. Üstüni basyrmak 1) bir zadyň üstüni mata, keçe we ş.m. bilen örtmek. 2) syry, kemçiligi, günäni, ýalňyşlygy we. ş. m. gizlemek, ýaşyrmak. Üstüni dolmak ser. Üstüni ýetirmek. Üstüni gara basdyrmak gorkunç düýşler görmek, basyrganmak (ser. Gara basmak). Üstüni ýetirmek ýetmeýän zadyň üstüni doldurmak, üstüne goşmak.
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
üst
Üst.