aman
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
aman
1. и. рәхим-шәфкать. 2. кер. суз. 1) тәүбә, җитәр; 2) зинһар, =чы, =сана. 3. ы. их, әй; aman öyle söylemeyin алай дип әйтмәгезче; □ aman bulmak котылу
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
aman
Türkiye Türkçesi: aman
Azerbaycan Türkçesi: aman
Başkurt Türkçesi: äy alla(h)
Kazak Türkçesi: o kuday! e! äy!
Kırgız Türkçesi: ey alla o kuday
Özbek Türkçesi: ey ⱨudà!
Tatar Türkçesi: äy alla(h)
Türkmen Türkçesi: ey allã ey hudãy ey amãn
Uygur Türkçesi: ä ⱨuda ⱨudayim
Rusça: o velikiy allaⱨ !
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
aman
is. [ər.]
1. Əmin-amanlıq, əmniyyət, təhlükəsizlik, qorxusuzluq, dinclik.
2. Möhlət, macal, imkan. • Aman vermək – macal vermək, imkan vermək, vaxt vermək, rahat buraxmaq. [Molla İbrahim Xəlil:] Gümüş xahiş edənlər bir mərtəbədə çoxdur ki, hətta mənə aman vermirlər ki, iksirin müddəti-təkmilini itmamə yetirəm. M.F.Axundzadə. Qazının qısıla-qısıla gəlməyinə ağa artıq etina etməyib, bir az da irəli gəlməyə aman verir və sonra dönüb bir təpik vurur. Çəmənzəminli.
3. Rəhm, mərhəmət. Düşmənə aman yoxdur. – Ovçuda aman olur; Əlində kaman olur; Oxlama, yar, könlümü; Ox dəysə, yaman olur. (Bayatı). • Aman vermək – rəhm etmək, mərhəmət etmək, əfv etmək, bağışlamaq. Get, düşmənə aman vermə davada; Batır suda, vur quruda, havada! S.Vurğun.
4. İmdad, yardım, kömək, nicat, mərhəmət diləyi. Aman istəmək. – Amana gələnin boynunu qılınc kəsməz. (Ata. sözü). Yandı bağrım, döndü qana; Bir namə yaz Divarqana; Daha səndən aman olmaz. Aşıq Abbas.
5. Taqət, qüvvət, güc. Dad edib suzəni çəkdim əlindən; Qoymadı canımda aman ayrılıq. (Qoşma). • Amanı kəsilmək (qırılmaq) – üzülmək, əldən düşmək, yorulmaq, taqətdən düşmək. Amanını kəsmək – yormaq, üzmək, əldən salmaq, taqətdən salmaq. Soyuq əsgərin amanını kəsdi.
6. nida. Can ağrısı, həyəcan, fəryad, iztirab, qorxu və s. hissləri ifadə edir. Aman, başım ağrıyır. Aman, sancıdan öldüm! Aman, qıçım sındı! – Gözlə zülfün bad vurar; Bad əlindən dad vurar; Dərddən aman deyənin; Boynunu cəllad vurar. (Bayatı). Ay sevdiyim, səndən qeyri kimim var; Gəl üstümə, aman, öldüm, dad, öldüm! M.V.Vidadi. Nələr gördün, aman, Vaqif! Nə qansızmış zaman, Vaqif! S.Vurğun. // Heyrət, təəccüb bildirir. Aman, bu sənsən! Aman, bu nədir?
7. nida. Rica, xahiş, yalvarış bildirir (bəzən “amandı”, “amandır” şəklində işlənir). Gecə-gündüz fikrim-zikrim, əzbərim; Üzüldü taqətim, aman, bəri bax! M.P.Vaqif. Ey yığılan canlar, siz olun tanrı; Amandı, qoymayın yar oyanmasın. Q.Zakir. Məni yandırma, amandır; Ürəyim dopdolu qandır. M.Ə.Sabir. // Yenə həmin mənada bəzən “günüdür” sözü ilə bərabər işlənir. Aman günüdür, onu tək qoyma. Aman günüdür, tək getmə. Aman günüdür, özünü gözlə.
8. nida. Narazılıq, şikayət, nifrət bildirir (çox vaxt “əlindən” sözü ilə birlikdə). Aman yaman yoldaş əlindən! – Vaqif deyir: sənin əlindən aman; Mən biçarə nə havalı sevmişəm. M.P.Vaqif. ‣ Aman evi – daldalanacaq yer, pənah gətiriləcək yer. (Qarabağ xanı Pənah xan bu fikirdə oldu ki), .. möhkəm bir bina və qala tikilsin. Bir hadisə üz verdiyi zaman ora məskən; tənglik və bolluq vaxtında isə aman evi olsun. A.Bakıxanov. And-aman eləmək – bax. and-aman.
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
aman
I. macal, möhlət, imkan
{vakit, müddet, imkân}
II. rəhm, mərhəmət
{şefkat, merhamet}
III. imdad, kömək
{medet, yardım}
IV. taqət, qüvvət, güc
{takat, kuvvet, güç}
V. rica, xahiş
{rica, istek}
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
aman
aman
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
aman
a. mesut, tam eksiksiz; aman alıp kal- : mütezarrır olmadan kalmak; aman bol! : sağ ol! amansıñ bı? : 1) sağ mısın? ; zararsız mısın? ; 2) merhaba! ; aman aldıñbı? : herhangi bir şeyi bütün ve zararsız olarak aldın mı?
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
aman
[ama:n], syp. 1. Sag-salamat, sag-gurgun, sag, başy bitin; diri. Aýda gelsin – aman gelsin (Nakyl). Sabr eýlegil, guzyň Ýusup amandyr (Andalyp). 2. "Rehim et!" diýen manyda ulanylýan ýüz tutma sözi. Aman diýse, ynsap ediň, Bir gözi girýan ýoluksa (Talyby). Arap gardaş aman, aman (“Görogly”). 3. Adam ady.
‣ Aman bermezlik heläk etmek, weýran etmek. Çandybile baryp, tutaryn mekan. Duşman garşylaşsa, bermerin aman (“Görogly”). Aman dilemek rehim edilmegini haýyş etmek. Garýagdynyň aýagyndan ogşadylar, aman dilediler (H. Ysmaýylow). Amana (amana-toba) gelmek boýun egmek, puşman etmek, pälinden gaýtmak, toba gelmek. Namart gara görse, geler amana (Magtymguly). Pelegiň derdinden geldim amana, Kazaň dolan güni bermez zamana (Balgyzyl). Aman galmak ölmän, diri galmak, sag-salamat galmak.
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
aman
a. Esen, sağlam, sıhhatli. Amanmu? – Esen mi? Aman bolung – Esenlikte kalın. Aman qoymaq – Sağ koymak. Aman qalmaq – Esen kalmak. Bi aman – Sıhhatsiz, sağlıksız.
Karaçay-Malkarca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Nevruz, 1991)
aman
kötü, fena, çirkin, zararlı, yaman, pek, dehşetli. ~ adam: kötü adam, ~ col: kötü yol, ~ cora: fena yorum, kötü tefsir, ~ innet: kötü niyet, kötü düşünce, kötü işaret. ~ iyis: fena koku, ~ ışanlı: kötü nişaneli, meni hatım ~dı: benim el yazım çirkin, savlukğa ~: sağlığa zararlı, erine ~ katın: kocasına kötü (davranan) kadın, kün ~ boldu: güneş bozdu, ~ bolmak: kötü davranmak, ~ etmek: kötü (harekette) bulunmak, oy ~ caşla: hey yaman gençler, ey ~ sen, kesiñi ozdurma: hey yaman sen, kendini geçirtme (yendirme), bek ~: çok kötü, em ~ı: en fenası, ~dan igiden da cuk aytmadı: olumlu, olumsuz bir şey söylemedi, anı artı ~ga keterge tebregendi: onun sonu kötüleşmeye başlamış, ~ bıla sağınmağız!: kötü ile anmayınız, ~ña ürenmek: kötüye alışmak, ol ~ küçlüdü: o çok güçlüdür (onun dehşetli gözü var), ~ korktum: pek korktum, atası caşına bir ~ urdu: babası oğluna çok fena vurdu, ~ aytmak: kötü söylemek (küfür etmek), ~ akıllı: kötü fikirli, ~ akıl almak: kötü fikir almak, ~dan ~ña barmak: kötüden kötüye gitmek, ~ atha kalmak: kötü nâma kalmak (adı kötüye çıkmak), ~ avruv: kötü hastalık, ~ avuz: pis ağızlı (küfürlü söz söyleyen), ömürün ~ bıla iydi: ömrünü sıkıntı içinde geçirdi, işni ~ canı: işin fena ciheti, ~ña cetmek: fena duruma düşmek, çaresizliğe düşmek, ~nña coralağan: kötü yorum yapan, kötüye yoran, ~ cürügen: kötü (yolda) yürüyen, ne ~nı da bir igisi boladı: en kötünün bile bir iyi tarafı olur, ~nı igini ayırmağan: kötüyü iyiyi ayırt etmeyen, ~ña iymek: kötüleşmeye bırakmak, ~ña ketmek: fenalaşmak, ~ köz: kötü bakışlı, uğursuz, ~ közden karamak: kötü gözle bakmak, ~ körmek: kötü görmek, ~ körünñen: fena görünen, ~ kün: kötü gün, ~ kün canıña!: günün kötü olsun! (beddua, kargış), ~ kün kellik!: kötü günlere erişesice! (kargış), ~ künlü bolğanbız: çok sıkıntıya düştük, günümüz karardı, ~ tiş: yırtıcı diş, ~ı tutmak: kötülüğü debreşmek, inadı tutmak, anña bardıñ ese ~ tüş mü körgense?: onunla evlendiysen korkulu rüya mı gördün?, ~ hansça cayılmak: zararlı ot gibi yayılmak (d), ~nı kuymak: azarlamak, ağır söz söylemek, kün ~: bozuk gün, uygunsuz hava, kalay ~boldu!: ne kadar kötü oldu!, ~ adamğa igilik etseñ, itge çabır etgen kibikdi: kötü adama iyilik etmek, köpeğe patik giydirmek gibidir (a.s.), ~ña igilik etseñ üyüñe sav barmazsa: kötüye iyilik edersen, evine sağ-esen erişmezsin )a.s), ~ adam etegiñi tutsa, kes da kaç: kötü adam eteğinden tutarsa, kes de kaç (a.s.), ~ aylanñan ~ ölür: kötü yolda gezen kötü halde ölür, su testisi su yolunda kırılır (a.s.), ~ arba col buzar, ~ adam el buzar: kötü araba yolu bozar, kötü adam ili bozar (a.s.), ~nı at artıña mindirseñ köpçeğini tiler, köpçeğiñe mindirseñ kızıñı tiler: kötü adamı atının terkisine alırsan eyerinin yastığını ister, yastığa oturtursan kızını ister (a.s.), ~ atha tin kirse, sırtına cer (torsuk) saldırmaz: soysuz ata can girerse, sırtına eyer kurdurmaz (a.s.), ~ bıla kelgen ~ bıla keter: haydan gelen huya gider (kötü yoldan gelen kötü yola gider), ~ toklunu asırasañ erniñi burnuñu may eter, ~ adamnı asrasañ (aynıtsañ) erniñi burnuñu kan eter: kötü (zayıf) tokluyu beslersen ağzını burnunu yağlandırır, kötü adamı beslersen ağzını burnunu kanlandırır, ~nı eki bitli tonu bolur, birin kesi kiyer, birin da saña kiydirir: kötünün iki bitli kürkü olur, birini kendi giyer birini de sana giydirir (a.s.).