al
Türkiye Türkçesi – Arı Duru Türkçe Sözlüğü (Kuleli, 2013)
al
[Köken: Anlam kayması] Kızıl
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
al
I 1. с. ал, алсу; ачык кызыл. 2. и. иннек (биткә ягыла торган буяу)
alII 1. и. хәйлә-мәкер; алдау юлы. 2. с. хәйләле
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
al
Türkiye Türkçesi: al
Azerbaycan Türkçesi: al
Başkurt Türkçesi: al
Kazak Türkçesi: al kızıl kınmızı
Kırgız Türkçesi: kızıl
Özbek Türkçesi: kızil
Tatar Türkçesi: al
Türkmen Türkçesi: ãi
Uygur Türkçesi: hal kıpkızıl
Rusça: alıy
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
al
I.
1. sif. Qırmızı. Al bayraq. Al qan. Al şəfəq. – Al yanaqların sanasan ki, qızılgül xərməni; Tər zənəxdaninə baxdıqca cünun eylər məni. M.P.Vaqif. Sənə al don yaraşır, niyə qarə geymisən sən; Məgər aşiqin ölübdür, sənə bu əza neçindir? S.Ə.Şirvani. Zümrüd göydə günəş yandı; Al şəfəqə yer boyandı. S.Vurğun. // is. Qırmızı paltar, al parça. Saqqalı ağ olanın qiymətidir bir qara pul; Gər girsən bəzənib gündə yaşıl, al içinə. M.P.Vaqif. Qərq olsun yaşıla, ala sərasər; Naz ilə sallana-sallana gəlsin! Q.Zakir. [Qəribin anası:] Gəlişin haradan, bazirganbaşı?; Sən alıb-satırsan alı, qumaşı. “Aşıq Qərib”. • Al geymək məc. – bəzənmək, qızarmaq. Al geyib qızarır yenə üfüqlər; Bir azdan gözünü açacaq səhər. S.Vurğun. Kəndimiz bəzənib süsən, sünbülə; Bağlar geyib al, başına döndüyüm. (Qoşma).
2. Qızmar, yandırıcı. Gecələr ayazda, gündüzlər al gün altında gəmi muzdurunun zəhməti hər bir zəhmətdən fövqdür. S.M.Qənizadə.
3. is. köhn. Qadınların üzlərinə, dodaqlarına sürtdükləri qırmızı boya, ənlik.
II. is. köhn. Hiylə, məkr, yalan. Aldandılar, aldanmadıq dünyəvi məkrü alına. Nəsimi. Onun hər muyunda yüz min qal oldu; Qaşı fitnə, qəmzəsində al oldu. Qurbani. Canım aldın mey üçün, saqi, içirdin mənə qan; Dad əlindən ki, məni al ilə məğbun etdin. Füzuli. ‣ Al dil – hiylə, məkr, aldatma, yalan. [Səmayə] özü bir yaxşı ictimaiyyətçi qızdı; Heydərov onu al dillə aldadıb yoldan çıxartmışdır. Mir Cəlal. Al dilə tutmaq – aldatmaq, tovlamaq, hiylə işlətmək. [Ələmdar:] ..Bəy məni al dilə tutub bu dörd divarın arasına gətirib.. S.Rəhimov. Ala düşmək – şərə düşmək, kələyə düşmək, tora düşmək.
III. is. Xurafata inananların təsəvvüründə: qaranlıqda tək qaldıqda guya insanın gözünə görünən mövhum surət, xəyal; qulyabanı (bəzən “al anası” şəklində işlənir). Ata, ata, süpürgəsaqqal gəlir; Ərdo Məlik gəlir, odur al gəlir. A.Səhhət. Zahıya deyərdilər ki, yatma, yatsan, al anası gələr, ciyərini çıxarar. H.Sarabski.
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
al
I. qırmızı, qızılı
{kırmızı, kızıl}
II. qızmar, yandırıcı
{kızgın, yakıcı}
III. hiylə, məkr, yalan
{hile, düzen, yalan}
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
al
al
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
al
I= al, alga bas- : ileri hareket etmek, terakki etmek; alda: ileride.
II, o, şu (genitif: anın: onun) ; dataga, aa, agan: ona, şuna, şunun yanına, ak. anı onu; lok. anda: onda, orada, ozaman; abl. andan: oradan, ondan, ondan sonra, sonra: al emes: şu değil, o değil, al cerde: orada, şu yerde; anı menen birge: onunla birlikte, şununla beraber, şununla aynı zamanda; an üçün yahut anın üçün: onun için, şunun için, şundan dolayı, şu sebepten; ansız: onsuz, şunsuz: ansız da berem : şunsuz dahi veririm, ben öylede veririm; agançeyin: şuna kadar, o esnada; anısı: şu onun (ona ait olan), onlardan şunu: anısı da eçteme emes: (onun) busu hiçbir şey değil, bu, şöyle böyle.
III, a. 1. kuvvet, kudret; alım ketip turat: gevşeklik hissediyorum; alı az: hali az, dermansız; can alı kalbay calınat: bütün kuvvetiyle rica ediyor, yalvarıyor; can alı kalban kubandı: gayet sevindi, kendisini kaybedercesine sevindi; aldan tay- : bk. tay IV; 2. vaziyet, halet; alı caman: fena vaziyette, hali fena; caman alga tüştüm: fena vaziyete düştüm.
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
al-
IV, 1. almak; katın al- : karı almak, evlenmek; algan 1) almış; 2) koca, karı (zevce); alganım 1) almışım, benim aldığım nesne; 2)kocam, karım; alganıñ 1) almışın; 2) kocan, karın; kançalık caman bolso da, alganıñdan sürdöysüñ folk. : kocan nekadar kötü isede, onun karşısında korkuyorsun; alıñar: alınız ( yiyiniz) alıp ket- : 1) götürmek (vasıtasız veya vasıta ile); 2) bozmak (mideyi) ; bir parça iç yumuşamak; süt içimdi alıp ketti: süt midemi bozdu; alıp kel- : getirmek (vasıtasız veya vasıta ile) tedarik etmek; alıp bar- :söylerken sık sık alpar, apar denir. götürmek, vasıta ile götürmek, sürüp götürmek; cıyın (yahut cıynalış) alıp bar-: toplantıyı idare etmek; alıp cür-: kendisiyle taşımak, daima kendisiyle bulundurmak; alıp ber- : 1) sunmak 2) herhangi birisi için satın almak, hediye olarak satın almak; atam maga tay alıp berdi: babam bana tay satın aldı; alıp kal- : 1) kendinde bırakmak; 2) kurtarmak; ala sal- bk.sal IV 7; al emese, baştadım: o halde ben başladım; aldım- cuttum. dolandırıcı, kalleş; bet al- bk. bet 5; 2. tesellüm etmek; kat aldım: mektup aldım; 3. satın almak; at aldım 1) at aldım; 2) at satın aldım; 4. (av kuşu hakkında) : yakalamak, kapmak; 5. yardımcı fiil rolünde: 1)baş fiilin hal zaman gerondifi ile birlikte <
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
al
[a:l] I, syp. Açyk gyzyl, gyzylyň bir öwüşgini. Ýaňagyň reňki al, uçmah gülüdir (Nesimi). Gyzyl diýsem gyzyl, al diýsem al sen (Magtymguly). Söwdügim, gül özün para eýlemiş, Reşk ediban ýaňaklaryň alyna (Seýdi). Otlar örer, dyza ýeter, mal doýar, Gelinleri ýaşyl geýer, al geýer (K. Gurbannepesow).
‣ Al petinden almak biriniň ýüzüni almak, dalamak.
AL [a:l] II, at, kön.s. Arwah, eýe, jyn. Jynmu sen, ýa almu sen, Janyma ajalmu sen (Zelili).
‣ Al kakmak (çalmak) arwah, jyn täsir etmek, saňsar, telbe ýaly bolmak.
AL [a:l] III, at, lukmanç. 1. Iýmit çalşygynyň bozulmagy netijesinde adamyň bedeninde emele gelýän deri keseli, pis. 2. Belli bir kesel sebäpli, bedenden ganyň köp gitmegi bilen aýal maşgalany huşuny ýitirmek derejesine ýetirýän dert. Al bolmak.
‣ Al açmak al keseli bilen kesellemek. Al ýanamak ganyň köp gitmek
AL [a:l] IV, at. Hile, mekirlik, aldaw, sap, sapalak. Çoh saýýatlar aldanarlar alyna, Köňlüm talwas eýlär goşa halyna (“Saýatly – Hemra”). Bu dünýäniň köp ekendir allary, Başa saldyk niçe külpet hallary (Seýdi). Syndyryp bilmedi duşman erkiňi, Gabaw bilen, hile bilen. al bilen (A. Kowusow).
‣ Al salmak aldamak, aldaw toruny gurmak, çoçgara çolaşdyrmak.
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
al
I Hile.
II ağ. Kötü ruh.
III Kuru karanfil.
Karaçay-Malkarca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Nevruz, 1991)
al
ön, cephe, ilk, yüz. ~ ayak: ön ayak, ~ canı: ön tarafı, ön cephesi, ~ burun (alğı burun): ilk önce, evvela, ~ közüvde: başlangıçta, ilk önce, ilk anda, ilk sırada, ~dan artha deri: başlangıçtan sona kadar, cılnı ~ ayları: yılın ilk ayları, sürüvnü ~lı köründü: sürünün önü göründü, ~ söz: önsöz, ~lı aylanñan: iyiliği tutan, iyi ilişki kurmaya hazır görünen, ~lı aylanñan cerge ketgen: yüzünün döndüğü yere giden, düşünmeden hareket eden, ~lın almak: önünü almak, önüne durmak, ~ bermezge deb küreşedile: fırsat vermemek için uğraşıyorlar, ~ bermek: fırsat vermek, imkân vermek, birbirlerine ~ berlik tüldüle: birbirlerine üstünlük vermeyecekler, ~lı aylanmak: gönüllenmek, iyiliği tutmak, iyi davranmaya istekli olmak, iştahlanmak. atamı at alırğa ~lı aylanñandı: babam at almaya iştahlanmış, ~lın aylandırmak: önünü dönmek, yüzünü döndürmek, önünü çevirmek, ~lın burmak: yönünü dönmek, ~ kün: bir önceki gün, arefe günü, ~ tabhanı: ilk doğurduğu, ~ tişle: ön dişler, ~ kabınıñ tatlı bolur: ilk lokma lezzetli olur (d).
Dîvânü Lugâti’t-Türk Dizini (TDK)
al
hile, al,I, 63, 81; II, 289; III, 412 bkz> yap, yup
hanlara bayrak, devlet adamlarının atlarına eğer örtüsü yapılan turuncu ipek kumaş, I, 81
al renk, III, 162