Zaman
Türkiye Türkçesi – Arı Duru Türkçe Sözlüğü (Kuleli, 2013)
zaman
[Köken: Arapça] Kez, Çağ
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
zaman
и. 1) вакыт; zamanında вакытында; zaman farkı вакыт аермасы; zaman geçirmek вакыт үткәрү; zaman kazanmak вакытны оту; aynı zamanda бер үк вакытта; uyku zamanı mm вакыты; uzun zaman озак вакыт; iş zamanı эш вакыты; 2) чор, заман; imparatorluk zamanında императорлык заманында; 3)чор, вакыт; çocukluk zamanı балалык чоры; 4) гр. заман; fiil zamanları фигыль заманнары □ az zaman sonra тиздән; bir zaman бер заман, бервакыт; ne zaman кайчан; ne (kadar) zamandan biri кайчаннан бирле, кайвакыттан бирле
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
zaman
Türkiye Türkçesi: zaman
Azerbaycan Türkçesi: zaman
Başkurt Türkçesi: zaman
Kazak Türkçesi: vakıt
Kırgız Türkçesi: ubakıt
Özbek Türkçesi: zämàn
Tatar Türkçesi: zaman
Türkmen Türkçesi: zamãn
Uygur Türkçesi: zaman
Rusça: vrem'a
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
zaman
is. [ər.]
1. Vaxt, müddət. O hadisədən çox zaman keçdi. – Unudubsan məni xeyli zamandı. Aşıq Ələsgər. [Birinci əyan:] Bu qədər zaman paytaxtdan ayrıldığı heç yox idi... Ü.Hacıbəyov. Aradan üç aya qədər bir zaman keçmişdi. S.Hüseyn. [Beyrək] zamanın yetişdiyini görüb yumruğunu masaya çırpdı. M.Rzaquluzadə. // Adətən feillərdən sonra – bir hadisənin, işin baş verdiyi və ya baş vermiş olduğu vaxtı, anı bildirir. O, danışdığı zaman mən getmişdim. – Keçəl Həmzə Çənlibeldə Dürata baxdığı zaman Qıratın da yan-yörəsinə hərlənib özünə mehriban eləmişdi. “Koroğlu”. İkinci şəhər məktəbinə getdiyim zaman Ə.Haqverdiyevlə tanış oldum. A.Şaiq. // Zəmanə, dövr, vaxt. Yaxşı zamanda yaşayırıq. – Mirzənin zamanında bazarda ucuzluq idi. Ə.Haqverdiyev. Zamanmı, insanmı dəyişdi yoxsa. B.Vahabzadə.
2. Fəlsəfədə: sonsuz inkişaf edən materiyanın, vaxtın davamı və ardıcıllığında təzahür edən ümumi obyektiv varlıq forması. Məkan və zaman hər cür varlığın əsas formalarıdır.
3. Qrammatikada: iş və hərəkətin müəyyən vaxtda icra edilib-edilmədiyini bildirən feil şəkli. Keçmiş zaman şəkilçiləri. Qrammatik zaman anlayışı. ‣ Zaman keçdikcə – yavaş-yavaş, vaxt ötdükcə, getdikcə. Zaman keçdikcə Azərbaycan dili büllurlaşır, lüzumsuz fars, ərəb və osmanlı sözlərindən təmizlənir. M.İbrahimov. Zaman keçdikcə Teymurun öz çətin işi haqqındakı təsəvvürü get-gedə genişlənir. H.Seyidbəyli. Zamanın nəbzini tutmaq – dövrün tələbinə uyğunlaşmaq. Zamanın nəbzini tut ki, nə canandan, nə candan tut; Nəyin vardırsa aləmdə sən öz simana qalxan tut... S.Vurğun. Zamanla ayaqlaşmaq – həyatdan geri qalmamaq, dövrün tələbincə hərəkət etmək. ..Gələcəyi ancaq zamanla ayaqlaşa bilənlər qazanacaqdı!.. M.İbrahimov. Axır zaman din. – dünyanın axırı. Dağlar başı dumandır; Elin halı yamandır; Dövran belə dəyişib; Bəlkə axır zamandır? (Bayatı). Bir zaman – 1) vaxtı ilə, bir vaxt, əvvəllər, keçmişdə. Bir zaman onlar yaxın dost idilər. – Bir zaman oldu bir belə qovğa; Külək ilə gün etdilər dəva. A.Səhhət; 2) az müddət, bir müddət, bir qədər vaxt. Bir zaman durub gözlədim. – Nə xoşdur bir zaman bir dilbərin eşqində yar olmaq; Ümidi-vəsl ilə hicrində müddət biqərar olmaq. S.Ə.Şirvani. Çox zaman – tez-tez, çox vaxt. Çəkinərək çox zaman, söhbəti dəyişəydin; Mənimlə əyişəydin. M.Müşfiq. Eyni zamanda – bir vaxtda, eyni vaxtda, bununla birlikdə, həm də. O zaman ki özümüz olduq öz dustağımız; Qəlbimizə sığındı üç rəngli bayrağımız. B.Vahabzadə. On yeddi yaşı yenicə tamam olan Güləsər isə başına gələn əhvalatdan heç nə anlamır, elə buradaca, kolun dibində dəhşətli və eyni zamanda cazibədar bir maraqla gözlədiyi əhvalatın baş verəcəyindən qorxurdu. İ.Şıxlı. Heç bir zaman – əsla, qətiyyən, heç vaxt. [Səlim:] Haqsızlıq əfv olunmaz heç bir zaman. H.Cavid. [Aslan bəy:] Yox, bir söz dedimi, heç bir zaman unutmaz... C.Cabbarlı. Ancaq onu da deyim ki, mən heç bir zaman ölümdən qorxmamışam. M.Hüseyn. Heç zaman – heç bir vaxt, əsla, qətiyyən. Onu heç zaman unutmaram. – Dünyadan heç zaman kəsilməyəydi; Gözəl, şən nəğməli bu quş səsləri. N.Rəfibəyli. Hər zaman – daim, həmişə, hər vaxt. Plov hər zaman hazırdır, – deyə Firəngiz oyalanıb qəti bir qərarla dilləndi. S.Rəhimov. Nə zaman – haçan, havaxt. Qovuşub bahara yaşıl bağçada; Belə bəzənmisən nə zaman, budaq? M.Dilbazi. O zaman ki – o vaxtda ki... onda ki... zaman-zaman zərf Hərdən, gah-gah, vaxt-vaxt. Könüldə qönçələnir cahan-cahan fəryad; Dilim bu vəchdən eylər zaman-zaman fəryad. Qövsi. Qazamat divarları uca; Qapının yarımay deşiyindən; Zaman-zaman görünür bir qoca. R.Rza. Zaman-zaman gözlərimi boşluqlara dikmişəm; Günün, ayın, ulduzların keşiyini çəkmişəm. M.Rahim. Tarix qalın bir kitabdır; Vərəqlənir zaman-zaman. H.Hüseynzadə.
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
zaman
I. vaxt, müddət
{vakit, müddet}
II. dövr, zəmanə
{devir, zamane}
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
zaman
devran, vakit, zaman
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
zaman
a. zaman, vakit, devir; bayırkı zamanda: çok eski zamanlarda; zar zaman I) halkın ağlama zamanı (XVII- nci asrın ilk yarısında Kırgız halkının hayatındaki çok ağır devir böyle tavsif edilmektedir); 2) ağır zamanlar, ızdırap zamanı; azuuluğa bar zaman, beyçarağa zar zaman ats.: azılı için refah zamanı, biçare için ise, ızdırap zamanı; akır zaman mit.: dünyanın sonu, âhır zaman.
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
zaman
[zama:n], at.1. Döwür, zamana, eýýam. Müň şükür, zaman ýagşylyga barýar (“Watan”). 2. Wagt, çag, mütdet. Bir zaman diňle sözümni, Sen eşit arzymny bu (“Gül – Bilbil”). Bir zamanda bagt bilen akyl jedel edipdirler (“Türkmen halk ertekileri”). 3. dil b. Hereketiň öten, geljek we häzirki wagta degişlidigini aňladýan işlik şekili. Işlik zamanlary. Işligiň öten zaman şekili. Işligiň häzirki zaman şekili. Işligiň geljek zaman şekili. 4. Oglana dakylýan at.
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
zaman
a. Zaman, vakit, devir, çağ. Qaraxaniler zamanida – Karahanlılar zamanında. Kona zaman – Eski çağ. Bir zamanlarda – Bir zamanlarda. Burunqi zaman – Eski zaman; eski çağ. Yéqin zamanda – Yakın zamanda. Ötken zaman – Geçmiş Zaman. Kélidighan zaman – Gelecek zaman. Hazirqi zaman – Şimdiki zaman. Hazirqi kélidighan zaman – Yakın gelecek zaman. Uzaq ötken zaman – Uzak geçmiş zaman.
Karaçay-Malkarca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Nevruz, 1991)
zaman
zaman, vakit. Nença ~da?: kaç zamanda?, ~ nençadı?: vakit nedir?, saat kaç?, ~ cokluk: vakit yokluğu, ~ından alğa: vaktinden önce, alkın ~ bardı: henüz vakit var, ~ın belgilemek: vaktini belirlemek, bir talay ~ boladı: bir hayli zaman oluyor, ~ tergev: vakti hesaplama, bizni ~ıbızda: bizim zamanımızda, busağat ~: şimdiki zaman, eski ~: eski zaman, künorta ~: öğlen vakti, ~ kelgendi: vakit geldi, ozğan ~: geçmiş zaman, mazi, kellik ~: gelecek zaman, ~ aşırmak: vakit geçirmek, buv silegey uçhan ~: dağ keçisi salyasının uçtuğu zaman, tuvra ~dı: tam zamanıdır.