Söz
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
söz
и. 1) сүз; başka sözle башка сүз белән (әйткәндә); 2) сүз, сөйләү, нотык; söz istemek сүз сорау; söze karışmak сүзгә катышу; 3) сүз, вәгъдә; söz(ünü) tutmak сүзен тоту (вәгъдәсен үтәү); 4) сүз, хәбәр, гайбәт; ortalıkta bir söz dolaşıyor бер сүз (хәбәр, гайбәт) йөри □ söz etmek сөйләшү, сөйләү; сөйләшеп бер фикергә килү, килешү; ondan söz ederken аның турында сөйләгәндә ◊ söz anlamak сүз тыңлау; söz aramızda кайда сөйләшкән, шунда калсын; söz bir etmek сүз берләштерү; sözü bol такылдык, күп сөйләүче; sözü çiğnemek сүзендә тормау; sözünün eri сүзенең хуҗасы; sözü geçer сүзе үтә торган, дәрәҗәле; söz gelmek сүз тию, сүзе булу; sözü sohbeti yerinde җиңел һәм аңлаешлы сөйләшүче; söz yaş deriye benzer, nereye çekersen oraya gider сүз чи тирегә охшаган, кая тартсаң шунда тартыла
Arı Duru Türkçe – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kuleli)
söz
1. Dedikodu
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
söz
Türkiye Türkçesi: söz
Azerbaycan Türkçesi: söz
Başkurt Türkçesi: hüⱬ
Kazak Türkçesi: söz
Kırgız Türkçesi: söz
Özbek Türkçesi: söz
Tatar Türkçesi: süz
Türkmen Türkçesi: söz
Uygur Türkçesi: söz
Rusça: slovo
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
söz
Türkiye Türkçesi: söz
Azerbaycan Türkçesi: söz
Başkurt Türkçesi: hüⱬ
Kazak Türkçesi: söz
Kırgız Türkçesi: söz
Özbek Türkçesi: söz
Tatar Türkçesi: süz
Türkmen Türkçesi: söz
Uygur Türkçesi: söz
Rusça: slovo
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
söz
is.
1. Bir şey və ya hadisə haqqındakı anlayışın səslə ifadəsindən ibarət olan nitq vahidi; kəlmə. Sözün mənası. – Hamıya bir vahimə düşdü, söz demək istəyənlərin sözləri boğazlarında qurudu. B.Talıblı. Əşrəfin danışdığı gözəl sözlərə qulaq asanlar heyran qalırlar. S.Rəhman.
2. Dil, nitq. Doğma sözlərimizdən geniş istifadə etmək. Söz mədəniyyəti. Şairin silahı sözdür. – ..Hər kəs rusca, yainki erməni və gürcücə, yainki avropalılar işlətdikləri hürufat ilə yazı yazmaq bilir, – bizim sözlərimizi başa düşər və bilər ki, nə deyirik. C.Məmmədquluzadə.
3. Danışıq, söylənilən şey, nitq. Sözünü qiymətdən salmaq. Sözünü bilməyən adam. – İmran kişi necə qəzəblənmişdisə söz deməyə dili də gəlmirdi. M.Hüseyn. Telli sözlərini bu cümlələrlə bildirdi. – Bu bizim ölkəmizin dəbidir. Bizdə bir arvadlı ev çox azdır. S.Hüseyn.
4. Əmr, göstəriş. Sözündən çıxmamaq. Böyüyün sözün eşitmək. Onun sözü mənim üçün qanundur.
5. Vəd. Sözünü yerinə yetirmək. O, sözündə duran adam deyil. – [Əsgər:] [Gülçöhrə] amma əcəb sözü üstə dayanan qızdır. Ü.Hacıbəyov. [Sona xala:] ..Qorxuram Bəşir sözündən qaça. S.S.Axundov. [Aslan Anitaya:] Komendant iki gün bizi tamam ac qoydu, ancaq heç birimiz sözümüzdən dönmədik. S.Vəliyev.
6. Çıxıb danışmaq ixtiyarı, çıxış üçün icazə. Söz istəmək. Son söz demək. Söz verməmək. – [Kərbəlayı:] Yol verin, ay qardaşlar, Mirzə söz danışmaq istəyir. H.Nəzərli. Züleyxa iclasın lap axırında söz aldı. H.Seyidbəyli.
7. Ancaq cəm şəklində – sözləri, sözlərinə – musiqi yazılan ədəbi mətn. “Sənsiz” romansının sözləri Nizaminindir. S.Vurğunun sözlərinə yazılmış romans.
8. Fikir, mülahizə, rəy. ..Kişi sözünü deyib, dik-dik baxdı Məhəmmədhəsən əminin üzünə. C.Məmmədquluzadə.
9. İş, hadisə mənasında. Bu əhvalat ki indi istəyirəm nəql eləyim, çoxdanın sözüdür. C.Məmmədquluzadə.
10. Şayiə, xəbər. Ortalıqda söz dolaşır. ‣ Söz açılmaq – bir şey haqqında danışılmağa başlanmaq, danışmaq üçün fürsət düşmək, yeri gəlmək. [Gültəkin Aydına:] İndi söz açılmış, mən nə deyirəm: hamı mənə deyir ki, Aydın oynaq fikirli bir adamdır. C.Cabbarlı. [Avqust:] Yoldaşlar, söz açıldı, mən bu məsələni sizə xatırlatmaq istəyirəm. S.Vəliyev. Söz açmaq – danışmaq, söhbət açmaq, haqqında danışmağa başlamaq. İgid neftçi o günlərdən; Dönə-dönə söz açardı. N.Rəfibəyli. Deyin necə söz açmasın; Xudafərin körpüsündən. H.Hüseynzadə. Söz altında qalmamaq – özünə toxunan sözün qarşılığını, lazımi cavabını dərhal verə bilmək. Həkim çox görüb-götürmüş adam olduğundan, söz altında qalmadı. Ə.Vəliyev. Büləndin eşitdiyi sözə dodağı qaçır, gözündə şirin bir təbəssüm oynayırdısa, deməli, o, söz altında qalmayacaqdı. Ə.Əbülhəsən. Söz aramızda – danışılan sözün gizli qalmalı olduğunu bildirir. Söz aramızda, heç qızdan xoşum gəlmir. Söz atmaq – 1) birinin fikrini bilmək üçün bir söz demək, işarə vurmaq, eşitdirmək. Söz atdım, cavab gəlmədi; 2) üstüörtülü şəkildə söz demək, sataşmaq. Xanım yola düşdükdə bu da ardınca gedib söz atırdı. Çəmənzəminli. Ruxsara çamadanı götürüb qapıdan çıxarkən Gülöyşə arxadan: – Sağ gedib, salamat gələsən, ay qız! – deyərək söz atmışdı. S.Rəhimov. Söz çıxartmaq – şayiə yaymaq. Ay uzanauzana; Sözüm düşdü yazana; Hər adam sözü bilməz; Söz çıxardar yazana. Ə.Cavad. Söz (sözü, sözləri) dəymək – sözdən incimək, sözü toxunmaq. Pasının iyrəndirici sözləri Həsiyə güllə kimi dəydi. S.Rəhimov. Söz döyüşdürmək – bax. söz güləşdirmək. Söz düşmək – bax. söz açılmaq. Nağıl qurtaranda uşaqlar arasında kimin qorxaq olmağından söz düşdü. M.Hüseyn. Söz eləmək – dedi-qodu, söz-söhbət üçün hədəf olmaq, dedi-qodu salmaq. [Rübabə] bilirdi ki, qızın oğlana qoşulub getməsini söz eyləyərlər. Mir Cəlal. [Səriyyə:] Burada qız xeylağının oxumağını söz elərlər. İ.Əfəndiyev. Söz gəlmək – töhmət olunmaq, töhmət gəlmək. Sənin üstündə mənə söz gəldi. Söz gəzdirmək – xəbərçilik eləmək. Nə gülündən bülbül ayrılmaz, nə aşiq yardən; Ortada söz gəzdirən naəhl əğyar olmasa! Ə.Vahid. Söz güləşdirmək – boş-boşuna, yersiz mübahisə etmək, mübahisəyə girişmək. [Maya:] Onda da [Rüstəm] deyəcək ki, arvadsan, get işinə, kişi ilə söz güləşdirmə. M.İbrahimov. [Dilşad Lətafətə:] Mənimlə söz güləşdirirsən? İ.Əfəndiyev. Söz qoşmaq – 1) şeir demək. [C.Cabbarlı] bəzən xoşuna gələn adamlar barədə gülməli sözlər qoşardı. M.Arif. Aşıqlar [Yaquta] söz qoşaraq, saz çalıb mahnı oxuyurdular. Ə.Məmmədxanlı; 2) araya qoymaq, lağa qoymaq, məsxərə etmək, dolamaq. Söz qoymaq – bax. sözü bir yerə qoymaq. Bir gün xanlar xanı Bayandır xanın qonaqlığında Baybura bəy ilə Baybecan bəy söz qoymuşdular. M.Rzaquluzadə. Söz qoyurlar görüşüb; Sevda, Adilə, Zivər. M.Seyidzadə. Söz olmaq – dedi-qoduya mövzu olmaq. Bulaq başı toz olar; Üstü dolu qız olar; Əyil dəsmalın götür; Mən götürsəm söz olar. (Bayatı). Söz salmaq – bir şəxs və ya şey haqqında danışmaq, söhbət eləmək. Məryəm Səlimdən nigaran idi. Qulağı həmişə səsdə idi: bəlkə mədəndən qayıdan atası Səlimin adını çəkə, ondan söz sala. İ.Qasımov. Söz tutmaq – söz təsir etmək, bərk toxunmaq, sözdən pərt olmaq, tutulmaq. Onun söz tutmayan dodaqlarından; Bir sərxoş qəhqəhə qopdu, yayıldı; Yuxudaymış kimi, birdən ayıldı. B.Vahabzadə. Söz vermək – vədə vermək, öhdəsinə götürmək. [Gülsabah:] Sizə söz verirəm ki, [Qüdrət Arslan] yazar. C.Cabbarlı. [Ana:] Söz verirsən? [Nərgiz:] Anamın canı üçün. Ə.Məmmədxanlı. Söz yox – əlbəttə, şübhəsiz. Söz yoxdur – şübhə yoxdur, əladır. Sözə baxmaq – deyilən sözə əməl etmək, deyiləni qəbul etmək, qulaq asmaq. [Ana Nərgizə:] Sən mənim sözümə baxsan, mən heç vaxt ağlamaram. Ə.Məmmədxanlı. Sözə gəlmək – mübahisəsi çıxmaq, sözləşmək, mübahisə eləmək, toqquşmaq. Zeynəb də .. ağlayırdı, nəinki məhz oğluynan sözə gəlmək üstə, xeyr, ancaq keçən günləri yadına düşmüşdü. C.Məmmədquluzadə. Çimnaz arvad çarşab almaq barədə Veyslə əməlli sözə gəlmişdi. Ə.Əbülhəsən. Sözü azdırmaq – əsas mətləbdən uzaqlaşdırmaq, yayındırmaq. [Murtuz:] Yaxşı, Göyüş, bunlarda işimiz yox. Gəl, sözü azdırma. Ə.Abbasquliyev. Sözü bir yerə qoymaq – hamı bir qərara gəlmək, sözü bir eləmək, dilləşmək. Sözü keçmək – hörməti, nüfuzu olmaq, sayılmaq. [Gülgəz Hacıya:] ..Özün deyirsən ki, [Aslanın] divan-dərədə hörməti var, sözü keçir. C.Cabbarlı. Sözü uzatmaq – mətləbdən kənar danışmaq, mətləbi uzatmaq, uzunçuluq eləmək. Dilmanc dəxi səbir eləmədi və qoymadı Yarməmməd sözü uzatsın. C.Məmmədquluzadə. Sözü yerə düşmək – xahişi, istəyi, arzusu, tələbi nəticəsiz qalmaq, qəbul olunmamaq, rədd edilmək. Sözü yerə düşməmək – xahişi, tələbi yerinə yetmək, nəticəsiz qalmamaq, qəbul olunmaq. [Hacı Qurban:] ..Sənin heç yerdə sözün yerə düşməyibdir. N.Vəzirov. Söz (sözünü) qaytarmaq – qabacasına cavab vermək, etiraz etmək. [Veys] ömründə sözünü qaytarmadığı, həmişə hörmət etdiyi müəllimin pencəyinin ətəyindən tutdu, ağlamsıl, bir az da yalvarıcı səslə dedi. Ə.Əbülhəsən. Sözündən çıxmaq – deyilənə qulaq asmamaq, əməl etməmək, yerinə yetirməmək. [Zibeydə Səkinə xanıma:] Sən nəkarəsən ki, mənim sözümdən çıxasan. M.F.Axundzadə. [Səməd:] Ağam nə desə olur. Heç birisi onun sözündən çıxmaz. B.Talıblı. Sözünə baxmaq (qulaq asmaq) – deyilən sözə əməl etmək, deyiləni qəbul etmək. [Sərvər Gülnaza:] Ola bilsin ki, bu gün deyər və bir də sənə nə deyəcəkdir. Sənin borcun onun sözünə qulaq asmaqdır. Ü.Hacıbəyov. Uşaq böyüyün sözünə baxar. S.Rəhimov. Sözünü kəsmək, sözünü ağzında qoymaq – danışmağa imkan verməmək, sözünü yarımçıq qoymaq. Aslan səbirsizliklə [Lazarın] sözünü kəsib, incimiş halda dedi. S.Vəliyev. Oğlan onun sözünü ağzında qoydu: – Əvvəla onu deyim ki, burada milislik heç bir şey yoxdur. Q.İlkin. Atalar sözü – bax. ata. Mənə də müəllimimiz atalar sözündən bir hekayə düzəldib yazmağı əmr etmişdir. S.S.Axundov.
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
söz
kelmə
{kelime}
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
söz
kelime, laf, söylenti, söz
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
söz
kelime, kelam, konuşma; cel söz: (< yek söz>) boş sözler; kara söz: mukaddime, önsöz; sözünen tındı: sustu; attıñ sözün kılat: at hakkında konuşuyor, at hakkında anlatıyor; sözdön çık-: emirleri yerine getirmemek; sözünön çıkpaymın: onun dediği gibi yapıyorum; sözdön kal-: dilden kalmak,dilsiz olmak; söz baylaş-:
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
söz
at. 1. Aýry-aýry düşünjeleri aňlatmak üçin hyzmat edýän dil birligi. 2. Ýygnakda, köpçüligiň öňünde edilýän çykyş. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň BMG-niň Baş Assambleýasynyň 65-nji sessiýasynda sözlan sözi. 3. Köpçüligiň öňünde geplemek üçin berilýän hukuk, rugsat. Söz azatlygy. Çykyş etmek üçin söz bermek. 4. Pikir. Sen hem öz sözüňi aýt, soň jemläýeliň! 5. Berlen wada. Ol öz sözüniň eýesidir.
‣ Söz açmak bir mesele hakynda gürläp başlamak. Söz almak 1) sözlemäge, çykyp geplemäge rugsat almak. 2) birinden bir zat hakynda maglumat almak. Söz aýtmak biriniň gyzyny gelinlige soramak. Şu gün goňşy obadan gelen sawçylar pylanynyň gyzyna söz aýdypdyrlar. Söz bermek bir zady wada etmek, äht etmek. Gowy okamaga söz bermek. Söz gatmak sözleşmek üçin habar gatmak. Sözi agzyna çeýnäp bermek öwretmek. Sözi bölmek biriniň gürrüňiniň arasyna gürrüň goşmak. Ogly onuň sözüni böldi. Sözi suw gysymlan ýaly boş, düşnüksiz. Sözi ýapa degmez ýalan. Sözi ýer almazlyk aýdan zadyň makullanmazlyk. Söz urmak söz sözlemek, geplemek, söhbet etmek. Menden idinsiz bir adamyň bir agyz söz urmaga haky ýok (“Edebiýat we sungat”). Sözünden bal dammak manyly we süýji sözlemek. Sözüniň eýesi bolmak ser. Sözüňde tapylmak. Sözüň agzyňda biriniň gürrüňini, sözüni böljek bolanyňda aýdylýan edepli ýüzleniş. Sözüň alyşmak sözde, gürrüňde kybapdaş bolmak, ümmüldeşip gitmek; sulhuň alyşmak. Asyl onuň bilen sözümiz alyşdy ötägitdi. Sözüň azaşmak agzalalyk döremek, tersleşmek. Soňky wagtlarda olaryň sözi azaşdy. Sözüňden dönmek (dänmek) aýdan, beren sözünden boýun towlamak, boýun gaçyrmak. Sözüňde tapylmak beren wadaňy, aýdan sözüňi ýerine ýetirmek. Söz berdiňmi, sözüňde tapyl! Sözüňi syndyrmak ýüz tutup ýa-da maslahat berip aýdan sözüň ýer almazlyk, ýerine ýetirilmezlik. Sözüňi zaýalamak haýyş, maslahat we ş.m. maksat bilen aýdan sözüň ýer almazlyk, aýdanyň biderek bolmak. Ol tüýs it haýyr görmez adamdyr, gury sözüňi zaýalanyň galar. Sözüň ötmek (geçmek) aýdan- diýeniň ýer tutmak, aýdan-diýeniň ýerine ýetirilmek, diýeniň bolmak. Sözüň ýer almazlyk (tutmazlyk) aýdanyň, diýeniň bolmazlyk, ýerine ýetmezlik.
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
söz
Söz, kelime. Söz béshi – Önsöz, giriş. Söz özgürüshi – Kelime değişimi. Söz birikmishi – Kelime birleşimi. Musteqil söz – Yalın kelime. Yardemchi söz – Edat. Söz yasilishi – Kelime yapımı. Söz erkinlighi – Söz hürriyeti, söz özgürlüğü. Chet söz – Yabancı kelime. Sözimiz – söz, wedimiz – wede – Sözümüz söz, vaadimiz vaattir. Qérilar sözi – Yaşlılar sözü. U özi söz achti – O kendisi söze başladı. Ular sözümni almaydu – Onlar sözümü dinlemiyor. Siz toghruluq söz boldi – Sizin hakkınızda söz oldu. Söz biriktirmek – Ağız birliği etmek. Sözni bölmek – Sözü bölmek. Söz talashmaq – Çekişmek; ağız kavgası yapmak. Sözni toxtatmaq – Sözü kesmek. Sözde turmaq – Sözü tutmak; sözü yerine getirmek. U öz sözide turdi – O sözünü yerine getirdi. Söz daritmaq – Başa kakmak. Söz sözlimek – Söz söylemek; konuşma yapmak. Söz qayturmaq – Dik başlılık; söz dinlemezlik. Sözge kirmek – Söz dinlemek. Sözge kiridighan adem – Söz dinleyen adam; anlayışlı adam. Sözge kirmeydighan adem – Söz dinlemez adam. U méning sözimge kirmeydu – O benim sözümü s dinlemiyor. Kirish söz – Giriş, önsöz. Sozge kélishmek – Çekişmek; ağız kavgası yapmak. Sözge kelmeydu – Söz dinlemez, uyumsuz. Bir sözge kélish – Anlaşmak. Sözge söz keldi – Söze uygun bir sözle karşılık verilmesi. Söz orni kelgende – Sözün yeri geldiğinde. Söz qilmaq – Söylemek. Men toghruluqmu bir söz étip qoyung – Benim hakkımda bir şey söyleyin. Bu néme dégen söz? – Bu ne demek? Söz némide? – Sözün aslı nedir? Yoq söz – Yok söz. Söz yanduurmaq – İtiraz etmek; karşılik vermek. Éghizdin chiqqan söz yanmas – Ağızdan çıkan söz geri alınmaz.
Karaçay-Malkarca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Nevruz, 1991)
söz
söz, lâf, kelam, kelime. Al ~: önsöz, kerti ~: gerçek lâf, ~ baylık: kelime zenginliği, ~ aytmak: lâf söylemek, söz söylemek, ~ koşmak: söz katmak, söz eklemek, bir ~ün burmay ayt: bir kelimesini değiştirmeden söyle, eki ~ü biri birin tutmaydı: iki lâfı bir birini tutmuyor, ... dep ~ bardı: ... diye söz vardır, kuka ~: yaltak söz,cilveli söz, kompliman, kurğak ~: kuru kelam, omak ~: gösterişli kelam, süslü kelam, ~ nöger: söz arkadaşı, ~ge usta: lâfa usta, ~ün avzundan almak: lâfını ağzından almak, ~ başlatmak: lâfa başlamak, ~ün boşamak: lâfını bitirmek, ~ün burmak: lâfını çevirmek, kulağına ~ kirmeydi: kulağına lâf girmiyor, ~ge kızışmak: derin sohbete dalmak, ~nü artın keltir: lâfın sonunu getir, ~ge tıymak: lâfa tutmak, ~ bermek: söz vermek, ~ün avzuna aşağan: lafını geveleyen, bergen ~üñü unutma: verdiğin sözü unutma, ~üne tabılmak: sözünün eri olmak, sözüne sadık olmak, boş ~: boş laf, ~ cürütmek: lâf taşımak, ~ge kalmak: ağıza düşmek, ~ ~nü aytdırır (d): lâf lâfı açar, ~ çığarmak: lâf çıkarmak, dedikodu çıkarmak, ~ etmek: arkasından konuşmak, dedikodu etmek, cıyıştırıvçu söz: umumî söz, kiriş söz: giriş sözü, mukaddeme, koş ~:birleşik kelime, ~ kurav: kelime yapımı, söz yapımı, ~ kuravçu koşakla: söz yapım ekleri, ~ tutuş : terkip, tamlama, ~ türlendirivçü koşakla: değişim ekleri, içki ~: samimi söz, kayğı ~: taziye, başsağlığı, uzun ~nü kıshası: uzun lâfın kısası, ~ cokdu: diyecek yok, ~üçün: mesela, sözgelimi, ~ begitmek: kesin söz vermek, ~ü ötgen: sözü geçen, ~üñü igilik bıla böleyim (d): lâfını balla keseyim, ~ salmamak: itiraz etmemek, ~ salmay berdi: itiraz etmeden verdi, ~nü cerge tüşürmegen adam: lâfı yere düşürmeyen adam, ~ kapçık: lâf ebesi, boşboğaz, geveze, ~ tavusmak: söz kesmek, avzundan ~ çıkmağan: ağzından lâf çıkmayan, ~ tuthan: lâf dinleyen, ~ü capırakdan ötmegen (d): lâfı yapraktan geçmeyen, sözü geçmeyen, ~üm Allahğa ullu barmasın (d): sözüm Allah’ın gücüne gitmesin, ~ümü avzumdan aldı: lâfımı ağzımdan aldı, ~ bilmegen at berip başın alır (as): lâf söylemesini bilmeyen atını verip canını kurtarır, igi ~ tas bolmaz (as.): iyi söz kaybolmaz, ~nü kuvğan balahğa coluğur (as.): sözü takibeden belayla karşılaşır, ~nü süygen ~ tabası bolur (as.): sözü seven söz tutsağı olur, ~üñ tohtağınçı avruvuñ tohtasın (d): sözün duruncaya kadar hastalığın dursun, ~~nü çığarır, cumduruk köznü çığarır(as.): söz sözü çıkarır, yumruk gözü çıkarır.
Dîvânü Lugâti’t-Türk Dizini (TDK)
söz
söz,I, 35, 92, 96, 122, 156, 174, 197, 215, 216, 221, 223, 227, 228, 229, 230, 243, 246, 267, 268, 269, 270, 275, 277, 290, 305, 319, 374, 383, 428, 463, 464, 515, 525;II, 9, 15, 16, 17, 23, 73, 76, 84,86,112,117, 118, 130, 133,150, 218,247, 312,315,325,3