Dem
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
dem
и. 1) иск. сулыш, тын; 2) вакыт; заман; 3) пешкәннән соң чәйнең төсе һәм исе тиешенчә булу; 4) ис ◊ dem tutmak кушылып җырлау яисә уйнау; dem vurmak сөйләү (берәр нәрсә турында)
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
dem
Türkiye Türkçesi: dem
Azerbaycan Türkçesi: däm
Başkurt Türkçesi: täm tatım
Kazak Türkçesi: däm
Kırgız Türkçesi: dem
Özbek Türkçesi: däm
Tatar Türkçesi: täm tatım
Türkmen Türkçesi: dem
Uygur Türkçesi: täm
Rusça: (krepkaya) zavarka çaya
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
dem
Türkiye Türkçesi: dem
Azerbaycan Türkçesi: däm
Başkurt Türkçesi: zaman miⱬgil sak
Kazak Türkçesi: şak kez
Kırgız Türkçesi: ubakıt mezgil
Özbek Türkçesi: zämàn çàğ däm
Tatar Türkçesi: zaman vakıt mizgil çak
Türkmen Türkçesi: dem zamãn
Uygur Türkçesi: däm çağ
Rusça: vrem'a
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
dem
an, ləhzə, vaxt, çağ, zaman, əyyam, dövr
{an, lahza, vakit, çağ, zaman, günler, devir}
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
dem
f. 1. nefes; dem al- 1) teneffüs etmek; solumak; 2) dinlenmek; dem alış: istirahat; izin; tatil günleri; kezektüü dem alış: sırasında verilen izin; dem aldır-: nefes aldırmak; istirahat ettirmek; dem ber-: kuvvet vermek; ilham vermek; kürüç dem cedi: prinç (pilav) yumuşayıp kabardı; demin içinen alıp turat: nefesini kısıp duruyor; demiñ içiñde bolsun: nefesini kıs; sus; esrarını söyleme;barına dem kirgen: hepsi geniş nefes aldılar; herkes kendini rahat hissetti; kur ele dem kılışat: boşuna cehdediyorlar; dem sal- es.: bir hastayı, okutmak suretiyle tedavi etmek; dem ur-: niyet etmek; dem bas- burnunu kırmak (kibrini gidermek); dem bayla-: cesarret taslamak; 2. ân; bir demde yahut demge kalbay: dakkasında; bir lahzada; dem – bedem: ikide birde; 3. kuvvet; kudret; 4. cesaret; şecaat.
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
dem
at. Agyzdan ýa-da burundan öýken arkaly alynýan hem goýberilýän howa. Arassa howadan dem almak. 2. göç.m. Dem alarlyk wagt, pursat. Edil şol demde gara öýüň bäş ädim öňündäki daş tamyň gapysy şarkyldap açyldy-da, işigiň eňsisi serpilen gara öýüň bosagasynda Enebaý ejäniň äpet göwresi peýda boldy (Gurbanguly Berdimuhamedow, Älem içre at gezer). Garry ene her deminde uruşda galan doganlaryny, adamsyny ýatlaýardy. Oňa her deminde bir hyýal gelýär.
‣ Dem almak dynç almak. Dem almaga durdular, Ýoldan biraz dartylyp (H. Şükürow). Dem bermek dynjyny bermek, dynjyny aldyrmak. Şondan soň bir kenara çekilip, atlaryna dem berdiler (“Ýusup – Ahmet”). Deme gelmek höwre gelmek (baýtal, eşek hakynda). Bir mada eşek sen, gelip sen deme, Gasygy gam bilen doly dünýä heý (Magtymguly). Demi demine sygmazlyk (ýetmezlik) belli bir sebäbe görä tiz-tizden dem almak, sojamak. Wah, Taýmaz jan, hawa... neme, Eşitdiňmi? Arçyn aýtdy... Syganokdy demi-deme! (K. Gurbannepesow). Ol, demi demine ýetmän, kynlyk bilen dem aldy. Demi düşmek okalan doganyň nepi degmek. Demi düşüşmek gahar-gazabyň bady gaýdyşmak, birneme ynjalmak, gahary ýatyşmak, köşeşmek. Demi gysmak dem almasy agyrlaşmak, kynlaşmak. Demi içine dolmak asuda dem alyp bilmän gyssanmak, dem almakda kynçylyk çekmek. Dura- bara demi içine dolup, Arap çişip ugrady (“Görogly”). Demi içine sygmazlyk ser. Demi demine sygmazlyk. Çagajyk demi içine sygman, sojady. Demi ýer ýarmak edeni-diýeni geçmek, hökümi ýöremek. Demine düşmek penjesine, girisine düşmek; gazabyna sezewar bolmak. Demini sanap ýatmak ölüm halynda ýatmak. Demiňi almazlyk sesiňi çykarmazlyk, sem bolmaklyk, geplemän oturmaklyk. Demiňi dürsemek asuda dem almak, özüňe gelmek, özüňi rastlamak. "Tas daljygypdym, demimi bir dürsäýin" diýip, ol peliň üstünde oturdy. Demiň içiňde bolmak syr saklamak, bir zady aýtman, ýaşyryn saklamak. Ýöne weli, Hally, biziň gitjekdigimizi bir adam-da bilmesin, demiň içiňde bolsun (A. Durdyýew). Demi sogrulamak ölmek. Garry atasy: "Demim sogrulýança bedeberrewlige ýol bermen" diýdi. Dem salmak belli bir maksat bilen doga okap duza, guma we ş.m. zatlara çüflemek.
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
dem
I f. Dinlenme, istirahat. Dem aldurmaq – Dinlendirmek. Etinggha dem aldur – Atını dinlendir. Dem élish – Dinlenme. Dem élish öyi – Dinlenme evi. Dem élish küni – Dinlenme günü; tatil günü. Dem élish waxtida – Dinlenme vaktinde. Dem almaq – Dinlenmek. Dem élish ezaliri – Nefes alma organları. Dem tutulush – Nefes darlığı. Dem shiqilish – Nefes darlığı. Dem élishqa bashlimaq – Dinlenmeye başlamak. Dem almay – Dinlenmeden. Ichke dem tartmaq – İçe nefes çekmek. Demi chiqmaydu – Nefesi yok. Dem bermek – Nefes vermek.
II f. An, lahza, esna. Bir dem – Biraz, biran. Qéshimda turmiding bir dem – Yanımda biran bile kalmadın. Bir demdin béri – Şu andan itibaren. Bir dem turup turung – Biraz bekleyin. Bir demmu tinmaydu – Biran bile dinlenmiyor. Bir demning ichide – Birdenbire. Dem alghiche – Aniden, biranda. dem …