BİR
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
bir
сан. төрле мәгъ. бер □ bir ağızdan бер авыздан, барысы бергә, берьюлы әйтеп; bir an беравык; bir ara берара; bir araya gelmek туплану, җыелу; bir araуа getirmek туплау, җыю; bir avuç бер уч; bir (tek) başına бер башына; bir boyda бер буйлы; bir daha бер дә, һич тә; bir de тагы; bir dolu шактый; bir nebze бик аз; bir parça бер кисәк, бер телем; bir sıra бер рәттән; bir şey değil рәхмәткә каршы әйтелә торган сүз, "исән бул!"; bir vakit бервакыт; бер мәлне; bir yana бер якта калып торсын; bir yandan, ikinci yandan бер яктан, икенче яктан; bir yol бер тапкыр; bire bir eşleme мат. катлаулы ике төркемнең барча элементлары тәңгәл булу яисә тәңгәлләшү ◊ bir araba бер олау; bir atımlık barutu olmak (kalmak) бераз көче (мөмкинлеге) булу (калу); bir ayağı çukurda бер аягы кабер ягасында; bir ayak önce (evvel) әз генә алдан; bir ayak üstünde bin yalan бер аяк өстеңдә мең ялган - кыска гына вакытта әллә ничә (күп) ялган; bir bardak suda fırtına бер стакан суда давыл (кубару); bir çatı altında бер кыек астында; bir çırpıda тиз генә; bir çöplükte iki horoz бер чүплектә ике әтәч, бер казанда ике тәкә башы; bir gün evvel мөмкин кадәр тизрәк; bir mum al da derdine yan кеше эшенә тыгылма; bire bin katmak бергә меңне кушу
Arı Duru Türkçe – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kuleli)
bir
1. Aynı
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
bir
Türkiye Türkçesi: bir
Azerbaycan Türkçesi: bir
Başkurt Türkçesi: bir
Kazak Türkçesi: bir
Kırgız Türkçesi: bir
Özbek Türkçesi: bir
Tatar Türkçesi: bir
Türkmen Türkçesi: bir
Uygur Türkçesi: bir
Rusça: odin yedinitsa
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
bir
say.
1. 1 rəqəmi ilə işarə olunan sayın adı, miqdar saylarının ilk vahidi. Üçdən bir çıxmaq. Beşin üstünə bir gəlmək. // Miqdarca tək. Bir cilddən ibarət kitab.
2. Zərf mənasında. Bir yerdə, birgə, birlikdə. Çörəyi bir yedik.
3. Sif. mənasında. Bərabər, eyni. Bir boyda. Bir həcmdə. Bir böyüklükdə.
4. Tək, vahid, yeganə, bircə, təkcə. Onun bir qızı var, bir oğlu. – Aşiqi öldürdü şövq, bir nəzərə çarə yox. Füzuli. [İkinci qadın:] Kəndin cavan, qoca qadınları hamısı bir dil, bir ürəklə seçkiyə gedəcəklər. Ə.Haqverdiyev. Əhməd ananın bir oğludur. Mir Cəlal.
5. Ümumi, eyni. Onların [iranlıların] da, bizim də çar hökumətinə qarşı apardığımız mübarizənin məqsədi birdir. M.S.Ordubadi. Onların dərdi bir olduğu kimi, dərmanı da birdir. Mir Cəlal.
6. Bir sıra sözlərin qabağında qeyri-müəyyənlik bildirir. Oradan bir ağac gətir. Sizi bir adam görmək istəyir. Bu gün bizə bir adam telefon eləmişdi. Məni bir şey narahat edir. – [Namaz:] Bir beş adamın içində də təşəxxüslə özünü çəkib deyərsən ki, mən Cahangir ağanın qayınatasıyam. Ə.Haqverdiyev. On-on iki nəfərdən ibarət bir dəstə düz onlara sarı gəlirdi. M.Hüseyn.
7. Feillərin qabağında təkid, israr, lüzum bildirir. Sən bir dayan! Sən bir gözlə! Bir gedək, görək necə oldu. Bir oxu, görək nə yazılıb. – Mən arzu eləyirəm ki, müsəlman qardaşlar kənarda bir şeyi görəndə və o şeyi bilməyəndə bir dayanıb soruşalar ki, bu nədir? C.Məmmədquluzadə. [Mübaşir:] Sən Allah, bir de görüm, belə qızı kimin üçün bəsləmisən? M.İbrahimov. [Surxay:] Axı bir iltifat elə! İ.Əfəndiyev.
8. “Heç” mənasında. ...Bir quru daxmadan başqa ataları bunlara bir şey qoymamışdı. S.S.Axundov. Yusif kağızı diqqətlə oxuyub dedi: – Mən hərçi fikir edirəm, bir şey çıxmır. N.Nərimanov.
9. Sifətlə isim arasında, yaxud isimlə xəbər arasında təyinlik dərəcəsini artırır, ya da azaldır. Gözəl bir mənzərə. Məlahətli bir səs. Uca bir dağ. Kiçik bir iş. Balaca bir vəzifə. – İlin hər fəslinin bir hüsnü var; amma qışın ləzzəti bir özgədir. C.Məmmədquluzadə. Aralığa gərgin bir sükut çökdü. Ə.Məmmədxanlı.
10. Vaxt, zaman bildirən isimlərin əvvəlində zaman zərfi əmələ gətirir. Bir dəqiqə dayan. Bir gün bilərsən. Bir dəfə sizə gələrəm. – Bir dəqiqədə arvad-uşaq gəlinin başına toplandılar. Çəmənzəminli.
11. Zaman bildirən sözlərlə iş və ya hərəkətin təkrarını bildirir. Hər on-on iki gündən bir Bəşirdən məktub alırdım. S.S.Axundov. Fərman saatda bir bazara qaçıb, lazım olandan alıb qayıdırdı. Ə.Haqverdiyev.
12. Feillərin qabağında hərəkətin təsirini şiddətləndirir. İt qurdu görən kimi, bir qaçış qaçdı ki. – Cavanşir qabağındakı oğlana möhkəm bir zərbə endirərək, onun qalxanını yarıya böldü. M.Hüseyn.
13. Tərəf, yan, cəhət kimi sözlərin əvvəlinə gətirildikdə bölgü məzmunu ifadə edir. Bir yandan mən, bir yandan sən. Bir tərəf razıdır, o biri tərəf yox. – Yoxsa, mən bir yandan deyim ki, qanuni-əsasi çox yaxşı şeydir. C.Məmmədquluzadə.
14. “Oldu” sözü ilə bərabər – iki iş, ya hadisənin sürətinin aniliyini, eyni zamanda baş verdiyini bildirir. Gəlməyi ilə getməyi bir oldu. – Vaqif əlini atdığı ilə üzüyü çıxartdığı bir oldu. Çəmənzəminli. Yerindən sıçramaqla pəncərəyə atılmağım bir oldu. Ə.Məmmədxanlı. ‣ Bir ağızdan – hamı birdən, səs-səsə verərək, xor ilə. Bir ağızdan dedilər: “Dan yeri, dan ulduzu!” Sordum: bundan gözəli yoxmu parlayanların? M.Müşfiq. Bir anda göyərtənin altındakı kürəkçilər də, üstündəki igidlər də bu səsə səs verib bir ağızdan bağırışdılar... M.Rzaquluzadə. Bir aləm – çoxlu, hədsiz. Bir aləm işim var. Bir an – bir ləhzə, bir saniyə. [Şeyx:] Onu gözünüzdən qoymayın bir an. S.Vurğun. Bir anda – dərhal, bir ləhzədə, göz yumub açınca. Bir anlıq, bir anlığa – çox az müddətdə, çox qısa bir zaman üçün, bir ləhzəlik. Ağrısını unutmuşdur bir anlığa yaralar. S.Vurğun. Sən də bir anlığa düşüncəyə daldın. İ.Əfəndiyev. Bir ara(lıq) – bir zaman, bir vaxt, bir müddət. Bir arada – bir yerdə, birlikdə. Bir az – 1) azacıq, azca, az miqdarda, müxtəsər. Bir az kağız ver. – Söz verirsən ki, sabah gələsən bir az söhbət edək? C.Məmmədquluzadə; 2) bir qədər, azacıq zaman. Bir az gözlə. Bir az dayan. – [Babaxan:] Yoldaş, necə yəni “bir az sonra gəl?” Mir Cəlal. Bir azca – bax bir az. Bir azdan – tezliklə, çox keçmədən, azacıq sonra. Bir azdan gələrəm. – Bir azdan .. qayalıqların başı qıpqırmızı işığa qərq oldu. S.Rəhman. Bir balaca – bax bir az. Bir balaca səbr elə. Bir barmaq – bir az, çox kiçik, barmaq qədər kiçik. Bir barmaq boyu var. – [Bünyad:] Nə olardı ki, bir barmaq kağız qoyaydılar ki, pəs hələ-həlbət durmayıb gələsən. Ə.Əbülhəsən. Bir cür olmaq – bax birtəhər olmaq. Bir çox – 1) çox, bir sıra, xeyli, müxtəlif. Bir çox adam. Bir çox şey; 2) uzun-uzadı, uzun sürən. Bir çox danışıqdan sonra. Təklif bir çox mübahisəyə səbəb oldu. Bir daha – 1) bir dəfə də, yenə də, təkrar. Azərbaycanlılar Midiya dövründə olduğu kimi, bir daha assurilər və kəldanilər vətənində qılınc parlatdılar. M.S.Ordubadi. [Səriyyə xala və uşaqlar] bir daha adamların sıxlaşdığı yerlərə yaxın düşmədilər. M.İbrahimov. Yolçu bir daha xarabalığı gözdən keçirdi. Ə.Məmmədxanlı; 2) bax bir də 2-ci mənada. Bir də – 1) bir daha; 2) bundan sonra, daha, artıq. Bir də belə şeylər etmə. Bir də buralara ayaq basma; 3) əlavə, başqa, üstəlik. Bir də kim gəldi? Bir də sən get; 4) gözlənilməzlik bildirir; birdən, gözlənmədən. Bir də gördüm ki, saat 12-dir. – Bir də gördüm .. səyahətçi libasında bir şəxs durbin ilə qayanın döşündəki köhnə imarətə baxır. S.S.Axundov. Bir dəm – bir ləhzə, bir dəqiqə. Eşqin bəni bəlasız bir dəm qoymaz əlindən. Nəsimi. Bir dənə – ancaq tək, misilsiz, tayı olmayan. Ondan bir dənədir. Bir dünya – bax bir aləm. Bir dürlü – 1) bir növ, bir cür; 2) heç bir vəchlə, heç bir vasitə ilə. [Dursun] sözündən dönməyi bir dürlü mənliyinə sığışdıra bilməyirdi. A.Şaiq. Levin bu sözlərin mənasını bir dürlü anlaya bilmədi. M.Hüseyn. Bir e(y)ləmək – birləşdirmək, uyğunlaşdırmaq, eyniləşdirmək. Sadiq oldur, dilini könlü ilə bir eyləyə; Əgridildən nəğmə gəlməz, durmuşam inkarına. Nəsimi. Bir əl – bir dəfə, bir kərə, bir dövrə. Bir əl nərd oynamaq. – [Atabəy Qızıl Arslana:] – Gəl otur, bir əl şahmat oynayaq, – [dedi]. M.S.Ordubadi. Bir ətək – çoxlu, külli miqdarda. Bax, bunlara mən bir ətək pul vermişəm. A.Şaiq. Vallah, özgə millətdə olsa, beləsinin saatına bir ətək qızıl verərdilər. Mir Cəlal. Bir gunə köhn. – bir növ, bir cür. [Nadir] ..Əşrəfi basmaqda bir gunə hünər və fərasət göstəribdir. M.F.Axundzadə. Xərab olmadı bir gunə dil fəraqından; Ki, eyləyə bilə memari-vəsl onu islah. S.Ə.Şirvani. Bir gün – bir dəfə, günlərin birində, bir vaxt. Bir gün sizə gələndə, gətirərəm. Bir halda ki – madam ki, iş belə olduğu halda, əgər belə isə. Bir kərə – bax bir yol. Bir kişi – heç kim, heç kəs. Tərrar gər alursə qamu rəxti, rəvadır; Çün qafilədə bir kişi bidar bulunmaz. Nəsimi. Bir kitab – çoxlu. [Mürşüd:] İnci, axı mən evdə sənə bir kitab söz danışdım. S.Rəhman. Bir qədər – bir az, azacıq bir miqdar. Bir qədər gözlə. Bir qədər yol getdik. Bir qisim – hamısı yox, ancaq bir hissəsi, bir parası, bəziləri. İclasda iştirak edənlərin bir qismi. Yalnız bir qisim kolloid məhlulların elastik xassələri vardır. Bir qucaq – çox, çoxlu. Bir qulaq – bir az, azacıq. Dur, bu çoşkanı bir də götür, buradan rədd ol, daha qoymaz bir qulaq yataq. S.Rəhimov. Bir neçə – azacıq miqdarda, bir az, cüzi. Bir neçə adam. Bir növ – bax birsayaq, birtəhər 1-ci mənada. Şəban gedib, qızdan təvəqqe etdi ki, onu bir növ Məşədi Məmmədvəli ilə barışdırsın. Ə.Haqverdiyev. Kosa tərəzini tədricən qaldırdı, bir növ tərəzi düzəlişdi. S.Rəhimov. Bir o qədər – 1) o dərəcədə. Torpaq nə qədər yaxşı becərilsə, bir o qədər çoxlu məhsul verər; 2) o qədər çox. Uşaqlar kiçik olduqlarından, analarına bir o qədər köməkləri çatmırdı. S.S.Axundov. Bir olmaq – birləşmək, müttəfiq olmaq, həmrəy olmaq. Yar ilə çünki bir oldi Nəsimi; Nə ğəm, gər cümlə aləm olsa əğyar. Nəsimi. Bir ovuc – çox az, bir az, cüzi miqdar. Bir ovuc adam. Bir para – 1) bəzi. Nə özün yarıdır, nə sevənləri; Bir para adamı kərkəvaz eylər. M.P.Vaqif. [Səkinə xanım:] Bəs ona sən necə bir para zad təlim edərsən? M.F.Axundzadə. Bir para yoldaşlarımla vaqona minib vətənə üz qoyduq.. S.S.Axundov; 2) bir az, bir qədər; bəzən. Acı söz yaraşmaz belə bazara; Şirin-şirin gəl danışaq bir para. Q.Zakir. Bir parası – hamısı yox, bir hissəsi, bir qismi. Əhalinin bir parası qətlə yetişib, yerdə qalanı da qaçıb dağlarda, meşələrdə gizlənmişdi. S.S.Axundov. Bir parça, bir tikə – bir az, azacıq, azca. Bir sıra – bir miqdar, bəzi. Bir sıra yoldaşlar. Bir sıra hallarda. Bir sıra hadisə baş verdi. Bir sıra təsərrüfat sahələri. Bir sözlə – danışılan söhbətə, söylənilən fikrə yekun vurmaq üçün ara söz kimi işlənilir; xülasə, müxtəsər. Bir sözlə, molla Qasım Güllücə kəndini inək kimi sağıb yeyirdi. S.S.Axundov. Bir sözünü iki eləməmək – sözünün qabağında söz deməmək, razılaşmaq, etiraz etməmək. [Musa] məktəb uşaqlarının bir sözünü iki eləməzdi. Mir Cəlal. Bir şey – məlum olmayan, qeyri-müəyyən, anlaşılmayan bir hadisə, keyfiyyət və s. Bu barədə bir şey bilirsənmi? O mənə nə isə bir şey demək istəyirdi. Bir tövr – bax birsayaq, birtəhər. Gülsüm ağlamaqdan [o qədər] bitab olmuşdu ki, yolu gedə bilmirdi. Axırda qoltuğuna girib bir tövr evə gətirdilər. Ə.Haqverdiyev. Bir ucdan – bir başdan, bir tərəfdən, bir yandan. Zərgər .. bir ucdan oğurlar, bir ucdan satar. Q.Zakir. Bir vaxt – 1) vaxtilə, bir zaman, keçmişdə, əvvəllər. Bir vaxt onun yaxşı səsi var idi. Bir vaxt var idi ki, teatrlarımızda qadın rolunu kişilər oynayırdı; 2) gələcəkdə, qeyri-müəyyən bir vaxtda. Bir yerdə – bərabər, müştərək, başqası ilə birlikdə. Bir yerdə yeyib-içmək. Bir yerdə gəzmək. – [Tubu:] Ay qız, atanla bir yerdə şəhərə gedənlər hamısı qayıtdılar, indicə atan da gələcək. Ə.Haqverdiyev. Bir yığın – çoxlu, külli miqdarda. Cavan oğlan birinci otaqda əyləşib, qabağındakı bir yığın kağızları birbəbir oxuyub, dəftərə yazırdı. Ə.Haqverdiyev. Bir yol – bir dəfə, bir kərə. [Gülpəri:] Ay xala, bir yol dedin, eşitdik, dilotu yeməmisən ki? M.Hüseyn. [Tahir:] Neçə həftədir, bir yol da cərimə verməmişəm. M.Hüseyn. Bir-birinə dəymək – ara qarışmaq, həyəcan düşmək, hamı təlaşa düşmək. Bir-iki(cə) – bir neçə, az (qeyri-müəyyən miqdar). Bir-iki kitab aldım. Bir-iki adam gəlib. Bir-iki balıq tutduq. – Mahmud bir-ikicə sözlə başına gələnləri bu qarıya dedi. Ə.Əbülhəsən. Bir-ikisi – bir neçəsi, bir neçə nəfəri. [Uşaqların] .. birikisi də başını divara söykəyib, qulağını pəncərənin deşiyinə yapışdırdı. B.Talıblı. Birsayaq, birtəhər – 1) bir cür, bir növ, bir vasitə ilə. Qəhrəman qocanı birtəhər dilə tutub ata mindirdi. S.Rəhimov; 2) tələsik, necə gəldi, başdansovma. İşi birtəhər görüb qurtardı; 3) qəribə, qeyri-adi, hamıya oxşamayan, başqalarına oxşamayan. O, birsayaq (birtəhər) adamdır. – [Zərifə:] Sənin pencəyin niyə birtəhər durur? S.Rəhimov. Birtəhər olmaq – 1) mütəəssir olmaq, əhvalı qarışmaq, halı xarab olmaq, pozulmaq. [Gültəkin:] Tarın səsini eşitdim, ürəyim birtəhər oldu. C.Cabbarlı; 2) adi halı dəyişmək, utanan kimi olmaq, həyəcanlanmaq, sıxılmaq. Bünyadın adı çəkiləndə, Qumru qızarır, onunla danışanda birtəhər olur. Ə.Əbülhəsən; 3) dan. zar. ölmək, aradan çıxmaq və s. Elə bir – keyfiyyətin dərəcəsini gücləndirmək, şiddətləndirmək üçün işlənir. Elə bir halə düşərsən ki, tükün bizbiz olar. M.Ə.Sabir. [Əsgər:] Üzünə demirəm, elə bir oğul böyüdən anaya əhsən olsun. Mir Cəlal. Heç bir – bax heç. bir... Mürəkkəb sözlərin birinci tərkib hissəsi; məs.: birgünlük, birsaatlıq, birtərəfli, birəlli və i.a.
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
bir
I. bərabər, eyni
{birlikte, aynı}
II. tək, vahid, yeganə
{tek, vahit, yegâne}
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
bir
bir
Özbekçe—İngilizce Sözlük (Dirks, 2005)
bir
one; a(n); some; once; quite; the same; only. ~-ikki one or two; one or two times. ~ odam keldi A person came. Somebody came. ~ bor Ekan, ~ yo'q Ekan once upon a time. ~ bo'l- to be one, to be united; to be the same...~ bo'lsa perhaps. ~ qil- to unify, unite. ~i ikki bo'lmaydi He will always remain
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
bir
I, bir; birisi; bir defa; bir som: bir ruble; biri kalbastan : hiç biri kalmaksızın; bir şaarda: bir şehirde; filanca şehirde; bir künü : bir kere ; bir zaman; birinen biri ötüp : birbirini geçerek ; biribiz : aramızdan biri, birimiz; birbiribizdi : birbirimizi; birileri yahut birderi: onlardan bazıları; birderi barabız, birderi barbaybız deşet : bazıları gideceğiz, bazıları gitmiyeceğiz diyorlar; bir da biri kaytpas ele : onlardan kimse dönmezdi ; birin tapsa, biri çok : birini bulursa, ötekisi yok ;bir künü kelerbiz: günün birinde geliriz ; eköönün birin kılabız: ikisinden birini yaparız; biri yahut birisi : onlardan biri; seniñ bu kılıgıñ birdi körsötöt (yahut bir cerge alıp barat) : senin bu yaptığın hayra götürmez (alacağın olsun!) ; al birdi kılan: o, bir haltedecek ; birme- bir : biricik; tañ atkanın oşondo bir bildik : şafak söktüğünü yalnız işte o zaman bildik, farkına vardık; birdin biri: bu neviden biricik, yegâne; birin eki bk. birin; bir da birin bk. da; bir …. bir yahut birde…. birde : kâh….kâh bir köböyüp, bir azayıp : kâh çoğalarak, kâh azalarak; birde kelse , birde kelbeyt : kâh geliyor; kâh gelmiyor; közdörü birde cumulup, birde açılar ele: gözleri kâh açılıyor, kâh kapanıyordu; birde biri yahut bir da (ondan sonra gelen menfi şekil ile birlikte) : hiçbiri; hiçbir zaman; asla; bir da kelbeyt : hiçbir zaman, asla gelmiyor; bir da can cok : kimseler yok; hiçbir diri varlık yok; bir az : biraz, bir parça; bir-ok = birok; eç bir: hiçbir; birdi- carım : birisi, şu veya bu, herhangi birisi, bir iki; birin serin bk. birin; bir nesre yahut bir neme = birdeme.
II, f. es. ruhanî üstat, ruhanî rehber; efendi (hâmi).
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
bir
san. 1. 1 belgisiniň ady we onuň aňladýan sany. Awçy bir gün et iýer, Ýüz gün let iýer (Nakyl). 2. Nämälimligi, näbelliligi aňladýan söz. Bir gije ýatyrdym tünüň ýarynda, Bir tört atly gelip: "Turgul" diýdiler (Magtymguly). 3. Ýeke, ýalňyz, diňe. Şu ýerde bir men galdym.
‣ Bir agza bakmak köpçülik bolup, bir adamyň diýeni bilen hereket etmek, bir adama gulak asmak, agzybir bolmak. Bir almany iki bölen ýaly örän meňzeş, biri-birine meňzäp duran. Bujagaz çagalaryň iki sanysy edil bir almany iki bölen ýalydy. Bir aýakdan sürmek parhlandyrmazlyk, aýyl-saýyl etmezlik, tapawut goýmazlyk. Hemme adamy bir aýakdan sürmeli däl. Bir başa ýüzüň ugruna, durman, saklanman. Ol ähli işini bir başa gutardy. Bir başy, bir dabany degmek başagaý bolmak, iş-alada bilen hasanaklap ýörmek. Bir çukura tüýkürmek köpçülik bolup belli pikire gelmek, köpçülik bolup bir pikiri makullamak. Bir demde çaltlyk bilen, bir bada. Olary bir demde sanap, soňuna çykar ýaly hem däl (“Watan”). Bir elde iki garpyz tutdurmazlyk birbada iki ýa ondan köp işi ýerine ýetirip bolmazlyk. Bir gapydan girip-çykmak bir öýde bile ýaşamak. Bir gepli (sözli) wadasyna wepaly, wadasyny ýerine ýetirýän. Bir gez beýgelmek bir zat üçin begenip ruhuň göterilmek. Bir gözde görmek hemmä bir meňzeş garamak, hemme kişini deň tutmak. Ol hemmäni bir gözde görjek adalatly, işeňňir, örän sagdyn adam (B. Kerbabaýew). Bir gözi aýa bakmak, bir gözi şetdaly kakmak gözi gyşyk, çaşy. Bir gulagyndan girip, beýleki gulagyndan çykmak ýatda saklamazlyk, üns bermezlik, diňlemezlik. Bir gysym (sykym) bolmak 1) gaýgy, ünji zerarly horlanmak, iglemek. Igdir aýaly ýadyna düşende, öňküsinden-de kiçelip, bir gysym boldy (B. Seýtäkow). 2) sustuň basylmak, ruhdan düşmek, müzzermek. Bir howa birneme wagt aralygy, bir salym. Ol bir howa ýere seredip oturdy. Bir işiň başyny tutmak bir düýpli işe başlamak, girişmek. Bir jan (göwre), bir ten bolmak 1) birikmek, dost, agzybir, bile bolmak. 2) är-aýal bolup ýaşamak. Bir janly göwrä öwrülmek birigip, bilelikde hereket etmek. Bir meýdan ser. Bir salym. Bir meýdan oýnandan soň, ýene göre girip gitdi (“Görogly”). Bir okda iki towşan awlamak iki bähbidi birden bitirmek. Bir ölüp, bir direlmek gaty agyr ýagdaýa düşmek, uly kynçylyk çekmek. Ene perzendiniň düşen gününe bir ölüp, bir direlýärdi. Bir özi hiç kim bilen däl-de, diňe özi. Toýa öýlerinden bir özi barypdyr. Bir salym bir azajyk wagt, azajyk wagt, bir meýdan. Ol bir salymdan gelse gerek. Bir sanaç uny artyk iýmek ýaşy uly bolmak, tejribesi köp bolmak, köpi gören. Şu oturanlaryň hemmesi sizden bir sanaç uny artyk iýendir (B. Annageldiýew). Bir söz az, iki söz köp ynjyk, sähel zady göwnüne alýan. Bir süri (zat, adam) gepl.d. gaty köp (zat, adam). Ogluňa bir süri zat getiräýipsiň- le, ony gaty gowy görýäň öýdýän. Köçeden bir süri adam geçip gitdi. Bir ugurdan gopmak pikirdeş bolmak, biri-biriňe raýdaş bolmak. Bir wagt(lar) bireýýäm, mundan köp wagt öň. Olar-a bir wagt şähere göçdi. Bir ýeri depip durmak öz diýeniňi makullatjak bolmak. Biz diňe bir ýigitlere, at-ýaraga daýanyp, bir ýerini depip hem durmaly däldiris (N. Saryhanow). Bir ýüzli etmek 1) hemmesini ýerbe- ýer etmek, gutarmak, tamamlamak. Meýdan işleri bir ýüzli edildi. 2) eýläk ýa-da beýläk etmek, bir ýaňalyk etmek. Meseläni basymrak bir ýüzli etmek gerek. Bir ýumrugyň artmak maşgalada çaga sany köpelmek, ogul çaga dünýä inmek. Bir zaman ser. Bir salym. Dalaşma, dildarym, bir zaman goýgul (Halk aýdymyndan). Iki bolup bire degmez iki adam bolup, bir adamyň oňarýan işini edip bilmeýän, nalajedeýin (adam hakynda). Siz-ä bir iki bolup bire degmez ekeniňiz, bitiren işiňiz ýok. Bir zat diýmek 1) bir zat aýtmak. 2) gaty-gaýrym söz aýtmak, ýakymsyz söz diýmek. Oňa bir zat diýmäge neneň diliň barýar?
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
bir
Bir. Bir qilmaq – Bir etmek. Bir bolmaq – Bir olmak. Bir dil, bir jan bolup – Tek gönül, tek vücut olarak. Bir jinslik – Aynı cinsten. Bir xil – Aynı, aynı türden. Birmu bir – Birebir. Birdin-bir – 1) Bir tek, biricik 2) Ancak, yalnız. Biri qalmay – Biri bile kalmadan. Bir éghizdin – Tek sesle. Héchbiri – Hiçbiri. Ikkining biri – İkisinden biri. Künlerde bir kün – Günlerden bir gün. Köz qarashlarning bir ikenligi – Görüşlerin bir olduğu. Her bir – Her bir. Birining keynidin biri – Birinin arkasından biri. Bir-biri bilen – Birbiri ile. Bir-birige – Birbirine. Bir-birimizni – Birbirimizi. Beri bir – Hepsi aynı. Bir yaqta – Bir tarafta. Bir yaqta qalmaq – Bir tarafta kalmak. Bir waxt veya bir waxtta – Aynı zamanda. Bir waxlarda – Bir zamanlarda. Bir kün – Bir gün. Bir zamanda – Bir zamanda. Bir chaghda – Bir zamanda. Bir az – Biraz. Bir azdin – Birazdan. Bir qanche – Birkaç. Bir tuqqan – Kardeş, akraba. Bir türlü – Aynı, aynı türden. Bir talay – Birçok. Bir yaq qilmaq – Bertaraf etmek. Bir adem – Bir adam. Bir keder – Biraz daha. Birla waxt ichide – Aynı zamanda. Bir nechche – Birkaç.
Karaçay-Malkarca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Nevruz, 1991)
bir
bir, tek; her hangi bir, aynı. ~ cañız: bir tek, ~ közüvde: bazı bazı, bir vakitde, ~ miñ toğuzcüz onbir: bindokuzyüz onbir, ~ ananı miñ balası(bilm.): bir ananın bin yavrusu (ay ve yıldızlar), ~ ögüznü boynu bıla miñ ögüz suv içer(as.): bir öküzünboynu ile bin öküz su içer, ~ colda: bir sefer, bir kez, ~~de: bazen, bazı bazı, barın ~ ızğa: hepsini peşpeşe, barın ~ ızğa okup boşadım: hepsini peşpeşe okuyup bitirdim, dağıda ~ adam: yine bir adam, ~ keçe tüşümde: bir gece rüyamda, ~ talay: birkaç, birkaç kere, ay çaklı ~ozdu: ay kadar bir zaman geçti, Hurzukçulabız dep ~le keldile: hurzuklularız diye birileri geldiler, ~ alamat zat: bir alamet şey, ~ da bek: pek çok, ~ da: pek, çok, ~ da igi adamdı: çok iyi insan, ~ igi cukladım: çok iyi uyudum, ~ mazallı adam: çok iri bir adam, ~ suvuk kün: çok soğuk bir gün, anda ~ kutsuzluk bardı: onda bir meymenetsizlik var, kitabnı ~ ber: kitabı bir versene, ~ tınçayığız: bir dinleniniz, arı ~ kara: oraya bir bak, beri ~ tıñıla: buraya bir kulak ver, bizge ~ onov et: bize bir akıl ver, ~i ~i ızından: peşpeşe, ~ alada: bir vakitde, ~ carı Sal: bir tarafa koy, nezat ese da ~: ne ise de bir, ~ nasıplı adam: bir talihli adam, allay sabiy bir nasıplığa tuvar: öyle bir çocuk bir talihliye doğar, ~ tavuş keldi: bir ses geldi, ~ çurum izleydi: bir bahane arıyor, ~ oyumğa keliv: aynı fikirde birleşme, barı ~: hepsi aynı, ~ közden karağan: aynı gözle bakan, işibiz ~di: işimiz bir, ~ innetli adamla: aynı niyetli insanlar, ~ cerge cıyıldıla: aynı yere toplandılar, ~ atadan ~ anadan tuvğandıla: aynı babadan, aynı anadan doğmuşlar, ~ içegiden üzülgenle (d): aynı barsaktan kopanlar, aynı batından gelenler, tilin ~ etmek: bir dilli olmak, söz birliği yapmak, ~ avuz sözüm bardı: bir çift lafım var, ağız dolusu bir sözüm var, ~i ~ine kelişmegen: bir birine uymayan, ~ canı bıla: bir taraftan, ~ da kurusa: hiç olmazsa, ~ canına etmek: bertaraf etmek, halletmek, ~ işeksiz: hiç şüphesiz, ~ kesekge deri: bir süreye kadar, bir müddet, ~ koldan çıkğan iş: tek elden çıkan iş, nellay ~: ne kadar, anda ~ tukum ~ arivluk bardı: onda bir tür bir güzellik var, onda acayip bir güzellik var, ~ abınñan miñ sürünür (as.): bir sürçen bin sürünür, ~ ayağı törde ~ ayağı körde(d): bir ayağı dünyada bir ayağı mezarda, ~ künñe bara eseñ ~ ıyıkğa azık al(as.): bir gün için yola çıkıyorsan bir haftalık azık al, ~ kotur koy bütev sürüvnü gevüz eter(as.): bir uyuz koyun bütün sürüyü uyuz eder, ~i ~in süymegen ~in Allah süymegen(as.): biri birini sevmeyen birini Allah sevmeyen.
Dîvânü Lugâti’t-Türk Dizini (TDK)
bir
bir· I, 15, 48, 50, 75, 107, 185, 186, 187, 189, 196, 219, 231, 232, 237, 239, 241, 258, 274, 283, 288, 296, 318, 321, 322, 329, 341, 349, 358, 369, 373. 382, 385, 387, 389. 391, 395, 396, 397, 398, 427, 429. 444, 523;II, 26, 42, 89, 92, 93, 94, 103, 107,