Ata
Türkiye Türkçesi – Arı Duru Türkçe Sözlüğü (Kuleli, 2013)
ata
[Köken: Anlam kayması] Ata babalar
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
ata
и. 1) ата; 2) дәү әти; бабай
Arı Duru Türkçe – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kuleli)
ata
1. Baba
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
ata
Türkiye Türkçesi: ata
Azerbaycan Türkçesi: ata-baba äcdad
Başkurt Türkçesi: ata-baba(lar)
Kazak Türkçesi: ata-baba baba
Kırgız Türkçesi: ata-baba
Özbek Türkçesi: àtä-bàbà äcdàd
Tatar Türkçesi: ata-baba(lar)
Türkmen Türkçesi: ata ata-bäba
Uygur Türkçesi: atilar ata-buva
Rusça: predki otets
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
ata
is.
1. Övladı olan kişi; dədə. Doğma ata. Ögey ata. Bu uşaq lap atasına oxşayır. – Ata olmayan, ata qədrini bilməz. (Ata. sözü).
2. məc. Bir nəzəriyyənin, məsələnin və s.-nin banisi; rəhbər, yolgöstərən. M.F.Axundzadə Azərbaycan dramaturgiyasının atasıdır. // məc. Himayəçi, tərbiyə verən, pərəstar, yetişdirib böyüdən. O, bizə ata olmuşdur.
3. Yaşlı və hörmətli kişiyə xitab, müraciət. // “Atam” şəklində – xahiş, bəzən narazılıq ifadə edir. [Sitarə:] Atam, apar məni də Kəbənin ziyarətinə. C.Cabbarlı. [Adamlardan biri:] Atam, höcət nə üçün? Bu saat bir adam göndərək .. bu məsələni öyrənib gəlsin. H.Sarabski.
4. Yalnız cəm şəklində: ATALAR – əcdad, ata-baba. Atalar belə deyiblər. Atalarımızın müqəddəs qəbrini namusla düşməndən qoruduq. Atalar nə əkiblər, oğullar onu biçiblər. ‣ Atalar sözü – ibrətamiz məzmunlu qısa kəlam, ifadə. Atalar sözündə xalqın dühası əks olunur. Atalar sözündə dərin hikmət var. Atası yanmaq dan. – çox əziyyət çəkmək, əldən düşmək, üzülmək, ağır, əziyyətli bir şeyə məruz qalmaq. Atasına od vurmaq – bax. atasını yandırmaq. Atasını dalına sarımaq – bax. atasını yandırmaq. Atasını yandırmaq dan. – 1) şiddətli cəzalandırmaq, divan tutmaq. [Mirzə Turab kəndlilərə:] Səfər bəyin nə haqqı var sizi bu qədər incidə. Mən onun atasını yandıraram. B.Talıblı. [Xəlil:] Qoy bir işlərim yoluna düşsün, mən onun atasını necə yandıraram, özüm bilərəm. M.Hüseyn; 2) məhv etmək, tamamilə bərbad hala salmaq. O, bağın atasını yandırıb. “Kirpi”. Uşaqların atası dan. – evfemizm yolu ilə arvadın öz ərinin adını çəkməmək üçün işlətdiyi ifadə.
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
ata
dədə
{dede}
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
ata
baba
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
ata
I. baba ; ceddi ala ; çong ata : baba tarafından dede ; tay ata : ana taraından dede ; teñ ata : soy itibarile müsavi ; atası ! ( harfiyen : babası , yani benim senden doğurduğum çocuğun babası ) = eskiden kadın kocasını tesmiye ederdi ; çünkü o , onu ismiyle çağırmak hakkına malik değildi ; ata saltı menen : dedeler adeti üzerine ; atadan ayşangan bk . aylan ; atası başka : babası başka olan ; başka kabileden olan ; atam zamangı : çok eski ; atalar zamanından kalma ; ata – baba : ecadat ; ata konuş yahut ata curt : vatan , öz yurt ; ata curtçul : yurtsever , vatanperver ; ceti ata : baba silsilesinden yedi tane dede , cet ; Çolpon ata mit . : koyun hamisi ; mec . : koyunlar ; Kambar ata mit . : at hamisi ; mec . : atlar ; Çıçañ ata mit . keçi hamisi ; mec . : keçiler ; Oysul ata mit . : deve hamisi ; mec . : develer .
II, arzu veya esef eylemek için kullanılan kelime : ata , oşo kelse bolot ele ! : yahu , gelmiş olsaydı , ne iyi olacaktı ! ; ata , balam sga caman bolgon eken ! vah , çocuğum , halin fena imiş !
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
ata-
III, adiyle söylemek ; atap aytkanda : açıkçası .
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
ata
at. 1. Çaganyň kakasynyň kakasy, kakaň kakasy. 2. Kaka. Ertir tur-da ataňy gör, ataňdan soň atyňy (Nakyl). Ataň barka dost gazan, atyň barka ýol gazan (Nakyl). Çäräm ýokdur atam kylan işini, Goýber, ahun, ýarym bilen gideýin (“Zöhre – Tahyr”). Magşar güni gaýgysyz girer behişde, Her kim çyndan bolsa dosty atamyň (Magtymguly). 3. Öňki nesil, ata- baba. 4. Çaga gören, perzentli bolan erkek adam. Tüweleme, ogluňyz hem ata bolupdyr. 5. Ýaşululara hormat, sylag hökmünde aýdylýan söz. Ata, ýör, men seni köçeden geçireýin! 6. Geçmişde ýaşap geçen beýik we mukaddes şahslaryň adynyň yzyna goşulyp gelýän söz. Adam ata. Hydyr ata. Gorkut ata. Arçman ata. Gaýtarmyş ata. 7. Adam üçin iň mähriban we ýakyn (watan, ýurt hakynda). Ata Watan.
‣ Atalar sözi edeb. türkmen halk döredijiliginiň bir görnüşi. Atalar sözi – akylyň gözi (Nakyl). Atamdan aňry git! "jähenneme git, owarra bol, ýok bol!" manysynda ulanylýan aňlatma. Atam döwründe gadym wagtda, mundan ençe wagt ozal. Atamyň öljegini bilen bolsam, duza satardym (çalşardym) öňünden bilen bolsam, beýle etmezdim. Ataň ýagşy, eneň ýagşy diýmek ýalbar-ýakar etmek, birini bir iş etmäge yrmak, ýalbarmak. Ata sakgaly eňegiňe çykmak jahyl çykmak, ýetişmek, uly adam bolmak. Atasyny ýakmak (ýandyrmak) hötdesinden gelmek, oňarmak, başarmak. Atasy ölen ýaly gaýgyly, gamgyn. Atasy öý gyz maşgalanyň ene-atasynyň öýi, özüniň dogup-döräp, kemala gelen ojagy. Atasy ugramak bir zady halamadyk ýagdaýynda gaty gahary gelmek, ugry bolmazlyk. Okajak diýsem, atasy ugraýar. Garry ata öz kakaň kakasynyň kakasy. Gaýyn ata adamsynyň (äriniň) kakasy (aýal babatynda), aýalynyň kakasy (äri babatynda).
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
ata
I Ata, baba. Atisi bashka – Atası başka. Chong ata – Büyük ata, büyük baba. Qéyin ata – Kaynata, kayınpeder. Qéyin ata méli – Kayınata malı. Özeng mal tapmisan, qéyin ata méli néme boludu – Kendin mal kazanmadıkça kaynata malı ne olur. Ata kesip – Baba mesleği. Atilirimiz – Atalarımız. Atam zamanida – Nuh u Nebi zamanında. Ata yurt – Asıl yurt; ata mekan. Yetti ata – Yedi ata. Chopan ata – Çoban ata (efsaneye göre, himayeci hami baba). Ata sheytan – Şeytanların atası. Ata balisi – Yararlı genç; aferin delikanlı. Ata-bowa körmigen – Hiç görülmemiş; nadir.
II Hediye, armağan.
III Ada. Yerim ata – Yarım ada. Atilar déngizi – Adalar Denizi; Egey denizi. Téqim atilar – Takım adaları. Atisi – Adası.
Karaçay-Malkarca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Nevruz, 1991)
ata
baba, ata. Tuvğan ~: öz baba, öge ~: üvey baba, bir ~dan tuvğan: bir babadan olan, boluş ~: sağdıçlık babası, kayın ~: kayınbaba, emçek ~: süt baba, üydegini ~sı: ailenin babası, kart ~: büyük baba, ullu ~: dede, ~ karnaş: emmi, amca, ~ egeç: hala, sabiyleni ~sı: çocukların babası, ~bız: babamız, ~ sözü: atasözü, ~ üy: baba evi, ~ cürek: baba kalbi, ~ curt: atayurdu, anavatan, ~ñı aman közüne!: babanın kem gözüne! (d), ~ñı atı nedi?: babanın adı nedir?(d), ~ñı başı!: Babanın başı! (d), ~ñı canı üçün!: babanın canı için! (d), ~ñı canına bar: babanın yanına git (babası ölen için kızgınlıkla söylenen söz), ~m carlı: zavallı babam, garip babam (ölen baba için söylenen üzüntü ifedesi), ~m harib: bk. atam carlı, ~ladan kalğan: atalardan kalan, ~ñı körümü bardı?: babanın körü mü var?, ölünün körü mü var?, ~la söz: atalar sözü, ceti ~dan beri: yedi atadan beri, ceti ~ğa deri: yedi ataya kadar, ~ baba: cet, soy baba, ~sın anasın toydurğan: babasına anasına küfür ettiren, ~ñ aman bolsa da sırtıña költür: baban kötü de olsa sırtında taşı (a.s.), ~sı barnı cılı kelse da kesi caş: babası olanın yaşı gelse de kendisi genç (a.s.), ~ bilek-ana cürek: baba bilek, ana yürek (d), ~sı birni malı bir, anası birni canı bir: babası birin malı bir, anası birin canı bir (a.s.),
Dîvânü Lugâti’t-Türk Dizini (TDK)
ata
baba, ata, I, 32, 86, 206. 288, 508; II, 80; III, 87, 210, 383