AT
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
at
и. ат; at donu атның төсе
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
at
Türkiye Türkçesi: at
Azerbaycan Türkçesi: at
Başkurt Türkçesi: at yılkı
Kazak Türkçesi: at jılkı
Kırgız Türkçesi: at
Özbek Türkçesi: àt
Tatar Türkçesi: at yıikı
Türkmen Türkçesi: at
Uygur Türkçesi: at
Rusça: kon' loşad'
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
at
I. is.
1. Qoşulan və minilən ev heyvanı. Kəhər at nalı neylər?! Ağ buxaq xalı neylər.. (Bayatı). Ata minəndə özünü, atdan düşəndə atı unutma. (Ata. sözü). Uca atın üstündə oturub, kəndin alçaq divarlarından həyətin yarısını görürdüm. C.Məmmədquluzadə. • At çapmaq – at qovmaq, at sürməklə yarışmaq. [Heydər bəy:] Bu necə əsrdir, bu necə zəmanədir? Nə at çapmağın qiyməti var, nə tüfəng atmağın hörməti var. M.F.Axundzadə. [Sabir:] Bizim evin böyründəki düzdə çoxlu at çapırlar. S.Rəhimov. Cıdır atı – at yarışında iştirak etmək üçün saxlanılan at. Minik atı – ancaq minmək üçün saxlanılan at. Orta atı – arabada ortaya qoşulan at. Yan atı – arabada və s.-də həmişə yana qoşulan at. Yedək atı – ehtiyat üçün yanda aparılan at.
2. Uşaqların at kimi mindikləri ağac və s. ‣ At başı salmaq – münasibətsiz və yersiz müdaxilə etmək. At gücü tex. – mühərrikin qüvvəsini ölçmək üçün ölçü vahidi (saniyədə 75 kiloqram-metrə bərabərdir). At oynatmaq – 1) at minib hünər göstərmək, at minməkdə məharət, igidlik göstərmək; 2) məc. meydanı boş görmək, meydan oxumaq. At zavodu – cins at yetişdirən müəssisə. Meydana at salmaq – söhbət zamanı ortalığa, mətləbə dəxli olmayan söz salmaq.
II. is. Şahmatda filə bərabər fiqur.
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
at
at, beygir
İngilizce—Türkçe Sözlük (FreeDict, 2017)
at /ɐsˈʌnsaɪ sˈɪks ˈɛn/
1. (edat.) tarafında, -de, -da
2. -e, -a
3. üzere, halinde
4. başına, her birine, beherine
5. nezdinde
6. yanında, evinde
7. ile meşgul
8. hususunda at all hiç, hiç bir suretle at and from (den.) (sig.) gerek limarda ve gerekse yolda(sigorta) at best nihayet, olsa olsa. at call talep edildiginde. at ease rahat. at first önce, evvela. at home evde
9. kabul günü. at large serbest. at last nihayet. at least hiç olmazsa. at most en çok. atoncederhal, hemen. at one aynl fikirde mutablk
10. saat birde. at par resmi değerinde. at sight göruldüğünde, ibrazında at that oldugu gibi
11. haliyle
12. hatta, bile. all at once hepsi birden, hep bir(den.) all at sea şaşırmış, ne yapacağını bilmez bir halde. sick at heart kederli, uzgun, muteessir.
İngilizce—Türkçe Sözlük (Anonim)
at
(edat) -de
-da
-e
-a
-ye
-ya
tarafında
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
at
I, ( bildiğimiz hayvan ) ; iri ve güzel at ; küç at : iş atı ; at – erdin kanatı ats . : at yiğitin kanadıdır ; at salış : yarışmak , çalışmak ; at koy 1 ) atı koşturmak ; atı dolu dizgin koşturmak ; ayılga cakındaganda at koyduk : köye yaklaştığımızda atları alabildiğine koşturduk ; 2 ) taarruza geçmek ; saldırmak ; at üstünön : üstünkörü ; ihtimamsızca ; dikkatsizce ; at üstünön iştey saldı : şöyle böyle , baştan savma yapıverdi ; at üstünön karap ketti : üstünkörü bakıp gitti ; ak boz at kök boz at : Castores ve Pollux ( yıldız topu ) ; çañ tiybeske bergen at tar kunkor ( bk . ) ‘ nun hakimlere verdiği at ; at çapan ( yahut ton ) ayıp tar . : at ve kaftan ( yahut kürk ) leklinde alınan ceza , at calınan ( yahut üstünön ) tabat : ( başkalarını istismar ederek ) kolay kazanıyor ; at kara til bolgondı : yaz geldiğinde ( harfiyen : atın dili karardığında ) , aksak sarı atıñdı minip ket ( destanda ) : ahdı bozan kimsenin yüzüne karşı söylenen sözdür ( harfiyen : kula atına bin ve çekilip git ! ) ; atka min - : ata binmek ; atka otur : at üstünde bulunmak , oturmak ; at keser : atın göğsüne kadar battığı ( kar tabakası ) .
II, 1 . ad , isim ; iyi ad ; atınan ayt - : ismiyle söylemek ; at koy - : isim vermek , ad komak ; tesmiye etmek ; at sat bk . sat ; atı cok 1 ) adsız ; 2 ) adsız parmak ; atıñ kim ? : adın ne ? , seni nasıl tesmiye ediyorlar ? daha ör . bk . azan 1 . ; 2 . şöhret ; marufiyet ; atka kon - : tanınmak ; şöhret kazanmak ; caman atka kon - : bednam olmak ; 3 . at atooç gram . :zamir ( pronom ) ; 4 . lakap ; bir hayvana verilen ad ; ittin atı : köpeğin adı .
III, 1 . fırlatmak , atmak ; ateş etmek ; tañ at – bk . tañ I ; kuş asmanga atıp çıktı : kuş ( dikey hat boyunca ) havalandı ; kubangandan cürögüm atıp ketti : sevinçten yüreğim çarptı .
IV, yardımcı fiil olan << cat >> ın kesik şekli ( bk . cat III ) ; töö çeçip atkanda : deve çözerken ; bıröö ölüp atsa , bıröö külüp atat ats . : biri ölürken öbürü gülüyor .
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
at
at. 1. Münmek, çapmak üçin ýa-da iş maly hökmünde ulanylýan ýeke toýnakly öý haýwany, bedew. Agaç ekeni biler, at – bakany (Nakyl). At rysgaly alnynda (Nakyl). Görogly beg, saba söweş gurular, Ozal goç ýigidiň aty urular (“Görogly”). At gazanar goç ýigidiň, Owwal bedew aty gerek (Magtymguly). 2. Küşdüň at kelleli maly. Agaçdan ýonup, perzi, pil, ruh, şa, at ýasapdyrlar (A. Gow- şudow).
‣ Ata çykmak söweşe şaýlanmak, göreş ýoluna düşmek. Ýarag alyp, ata çykyp, aňly bolsa ýer ýoldan, Berimli, pähimli hany gerekdir (Mätäji). At gaýtarym bakylýan atlar yzyna gaýtarylýan aradaşlyk. At goýmak (salmak) 1) atly hüjüme geçmek, atly okdurylmak. Bir tanap golaýa gelen mahalynda birden at goýdular (“Görogly”). At salanda doňuz kimin topulyp, Aýylaýyn asylyşy gerekdir (Magtymguly). 2) ýüzüň ugruna bir ýana ylgap gitmek, ulagly ýa pyýada bir ýana çalt eňmek. At güýji ulag güýjüni ölçeýiş birligi. At oýnatmak köpbilmişlik etmek, sapalak atmak; mönsüremek. At oýnatjak bolma! At tezegini guratmazlyk bir ýere yzyny kesmän gatnamak, zol-zol baryp irizmek. Ol adam at tezegini guratman, bize gelýär. Atyň gulagy ýaly tapawudy ýok, haýsy bolsa, şol bolsun, barybir. Atyňy ýeke çapmak öz eňegiňe tutmak, maslahata gelmän, ýeke çykmak, diňe öz pikiriňi dogry saýmak. Sen atyňy ýeke çapma. At ýüzli süýnmegräk ýüzli, uzynak, süýri ýüzli. At ýüzli adam.
AT [a:t], at. 1. Adam dünýä inende ony atlandyrmak üçin berilýän isim, söz. 2. Ýer-ýurda, deňiz-derýa, öý haýwanlarynyň käbirine we ş.m. dakylýan aňlatma. 3. Edaranyň, kitabyň, makalanyň we ş.m. sözbaşysy; bir ýere berilýän, dakylýan isim. Işikde edaranyň ady ýazylan ýazgy bardy. 4. Il içine ýaýran dabara, abraý, şöhrat, jemagat tarapyndan berilýän baha. Älem içre adam galmaz, at gezer (Nakyl). Namart gorkar goç ýigidiň adyndan, Öýünde telmürer merdiň badyndan (Magtymguly). 5. Lakam, tahallus. 6. dil b. Söz toparlarynyň biri. Atlar kim? näme? nire? diýen soraglara jogap bolýar.
‣ At dakmak 1) doglan çaga şahsy at bermek, isimini belli etmek. Çagamyza at dakmagy garryja enemize ynandyk. 2) biriniň işine, bolşuna göwnüýetmezçilik etmek, erbet diýmek, dil ýetirmek. At gazanan göç.m. ady ile belli, ady il içine ýaýran. At gazanmak bir ugurdan şöhrata eýe bolmak, ady il içine dolmak. At gazanan goç ýigidiň, owwal bedew aty gerek (Magtymguly). At tutarlyk biriniň adyny tutmak üçin (toý ýerinde berilýän kiçijik sowgat ýa-da başga bir zat hakda). Maňa-da at tutarlyk diýip şu düwünçegi iberipdirler. At ýitiren öz at-abraýyny basgylap, il masgarasy bolan.
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
at
I Ad, isim. At qoymaq – Ad koymak, isim vermek. Éting kim? – Adın ne? Étingiz néme? – Adınız ne? Eti qurghur kim édi? – Kahrolsun, adı ne idi onun? Eti bar, jismi yoq – Adı var cismi yok. Yaman at – Kötü nam. Yaman atqa qalmaq – Küfüre uğramak. At chiqarmaq – Ün kazanmak. Éti chiqqan – Ünlü, namdar. Ataghliq at – Ünlü isim. Xas at – Özel isim. Türdesh at – Aynı türe mensup isimler. Éti – Adı, ismi. Eti bir – Adı aynı. Eti bir tuqqan – Akraba isimler.
II At. At férmisi – At çiftliği, hara. At qorisi – At ağılı. At yügürtüsh meydani – At koşturma alanı. At göshi – At eti. At oghrisi – At hırzısı. At-chapan kesmek – Atım alıp, paltosunu çıkartmaya benzer para cezası. At chapmaq – At koşturmak. Attin chüshmek – Attan inmek. At salmaq veya at qoymaq – Doludizgin ileri at sürmek veya at ile saldırmak. At yili – At yılı. At küchü – At gücü. At quyrughi – At kuyruğu. At üstü – Sathilik, özensizlik, üstünkörü. Ishqa at üstü qarimaq – Baştan savmak; işe özensizlik etmek. Minglerche yigitning töpiside at oynatqan yigit – Cesur ve gururlu delikanlı.
Sahaca—İngilizce Sözlük (Straughn, 2006)
at
n. horse; at sebe n. harness, horse trappings; at kunan n. steer; at oğus n. bullock
Karaçay-Malkarca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Nevruz, 1991)
at
1. At. Ak ~: beyaz at, biçilgen ~: idiş at, cegilgen ~: koşulan at, minñen ~: binek atı, mıjık ~: midilli at, çabıvçu ~: koşu atı, emilik ~: acemi at, hergele at, erkek ~: erkek at, aygır, ürenñen ~: (binilmeye) eğitilmiş at, ~ usta: at eğiticisi, ~ urlavçu: at hırsızı, ~nı kara kösev etib sürmek: atı çatlatırcasına sürmek, ~ belinde: at belinde, ~ oynatmak: at gösterisi yapmak, ~dan tüşüb eşekge mingença: attan inip eşeğe binmiş gibi, ~ çabdırmak: at koşturmak, ~ çabdırıvçu: jokey, at koşturucu, ~ aş: at yemi, ~ ayak: at ayağı, ~ bok: at dışkısı, ~ cer: at eyeri, ~ ilkiç: at bağlanan direk, ~ kerek: atla ilgili malzemeler, at takımı, kümüş ~ kerek: gümüş at takımı, ~ küç: beygir gücü, ~ kıl: at kılı, ~ kırğıç: kaşağı, bir ~ cegilgen arba: tek at koşulan araba, ~ sirke: (bot.) liken, hora ~: iyi cins at, hara at, kula ~: kula at, ~ bav: at ahırı, [bela-bela-bela ~, beli iñiçge kolan ~, tavğa minse talmaz ~, tavdan ketse ölmez ~: bela-bela-bela at, beli ince kestane donlu at, dağa tırmansa yorulmaz at, dağdan yuvarlansa ölmez at (bilmece/karınca), ~ abınmay col tanımaz, er abınmay el tanımaz: at sürçmeden yol tanımaz, er sürçmeden il tanımaz (a.s.), ~ belden, cigit kölden: at belinden, yiğit gönlünden (d), ~ğa minmegen ~ha minse çaba çaba bitdirir, ton kiymegen ton kiyse kağa kağa bitdirir: ata binmeyen ata binse koştura koştura bitirir, kürk giymeyen kürk giyse silke silke bitirir (a.s.), 2. İsim, ad. Çam ~: lakab, ~ıñ nedi?: adın nedir?, ~ caşırıv: isim saklama, ~ı bar da kesi cok: adı var da kendi yok (d), ~ı aytılğan adam: adı anılan adam, aman ~ha kalğan: adı kötüye çıkan, tukum ~: soyadı, ençi ~: özel isim, ~ı bir: adaş, aynı adlı, ~ atav: ad takma, ~ın aytdırmak: isminden bahsettirmek, ~ atamak: isim koymak.
Dîvânü Lugâti’t-Türk Dizini (TDK)
at
ad, isim, unvart, lakap, I, 78; III, 77, 250, 367, 384
at·I, 16, 34, 53, 80,104, 115, 123, 147,178, 184, 201, 203, 206, 225, 244, 255, 273, 275, 276, 278, 285, 289, 292, 296, 297, 300, 322, 324, 326, 329, 338, 343, 361, 363, 390, 395, 406, 417, 426, 427, 430. 436, 446, 458, 461, 470,472,481,483,491, 507, 513,