gün
Türkiye Türkchisi – Tatarche Lughet (Ganiyev, 1998)
gün
I и. 1) төрле мәгъ., кояш; көн; 2) көн, тәүлек; gön aşın көн аша, ике көнгә бер; ertesi gön берсекөн; bir gün бер көн, бер тапкыр; gün batısı көнбатыш; gün doğusu көнчыгыш; günün birinde көннәрдән бер көнне; bugünkü günde бүгенге (бүгенгесе) көндә; günden güne көннән-көн, көннән-көнгә ◊ gün bu gün нәкъ вакыты; günü gününe görmek үз вакытында башкарып (үтәп) бару
ercilasun1991
gün
Türkiye Türkçesi: gün
Azerbaycan Türkçesi: gün
Başkurt Türkçesi: tävlik kön
Kazak Türkçesi: kün tävlik
Kırgız Türkçesi: kün
Özbek Türkçesi: kün
Tatar Türkçesi: tävlik kön
Türkmen Türkçesi: gun
Uygur Türkçesi: kün
Rusça: den' sutki
ercilasun1991
gün
Türkiye Türkçesi: gün
Azerbaycan Türkçesi: gün güneş
Başkurt Türkçesi: koyaş
Kazak Türkçesi: kün
Kırgız Türkçesi: kün
Özbek Türkçesi: ḳuyàş kün
Tatar Türkçesi: koyaş
Türkmen Türkçesi: gün
Uygur Türkçesi: kün kuyaş
Rusça: sólntse
Azarbayjan Türkchisining Izahliq Lughiti (Orucovun, 2006)
gün
is. bax. günəş 1 və 2-ci mənalarda. Gün işığı. Gün çıxar, aləm görər. (Ata. sözü). Gəldi günortaçağı, gün qızarıb yanırdı. S.Vurğun. Gün iki cida boyu qalxmışdı. Mir Cəlal. • Gün əyilmək – axşama yaxın günəş üfüqdən çəkilmək. Gün lap əyilir, şər qarışır. İnəklər naxırdan gəlir. “M.N.lətif.” Gün tutulmaq – günün qabağına başqa bir göy cisminin və ya onun kölgəsinin düşməsi nəticəsində müvəqqəti görünməz olması hadisəsi. Gözümüz üfüqdədir, açılmır səhərimiz; Bizə düşən səmada gün tutulmuş, ay Allah! B.Vahabzadə. Gün vurmaq – qızğın günəş şüalarının təsirindən beyin mərkəzi zədələnmək. Gün yağlanmaq (ağarmaq) – günəş çıxıb, bir az yuxarı qalxmaq. [Qoca:] Gün ağarmadan çayı keçməliyik. M.Rzaquluzadə. ..Baxış bəy səhər, gün yağlananda oyandı. Ə.Abasov.
II. is.
1. Gecə-gündüzün səhərdən axşama qədərki işıqlı müddəti, günçıxandan günbatana qədərki dövr. Gün doğuşundan bəllidir. (Ata. sözü). Biz baxırıq özgə millətlərə, .. deyirik ki, niyə onlar bazar günlərini tətil eləyirlər, niyə onlar eləsin, biz eləmiyək? C.Məmmədquluzadə.
2. Yerin öz oxu ətrafında bir dəfə dövr etdiyi (24 saatlıq) müddət; gecə-gündüz. ..İl var bir günə dəyməz; Gün var min aya dəyər. (Bayatı). Bu minval ilə üç gün keçdi. “Koroğlu”. • Bir gün deyil, beş gün deyil – həmişə, daim. Biri gün (o birisi gün) – sabahdan sonrakı gün; sabah yox, o biri gün. Bu günlərdə – bu bir neçə gün ərzində, yaxın vaxtlarda. İnciyib məndən, eşitdim o gözəllər gözəli; Aramız, bəlkə, bu günlərdə, güman var, düzələ. Ə.Vahid. Bugünkü gündə – indi, hazırda. [Qızıl Arslan] Biz bugünkü gündə islahat işlərinə başladığımız zaman hər addımda Quranla qarşı-qarşıya gəlirik. M.S.Ordubadi. Ertəsi gün – bir gün sonra. Gün uzunu – bütün günü, bir günün ərzində. Gündə bir – hər gün, tez-tez. [Bahar:] Özgə kişilər övrətlərini gündə bir döyürlər, amma bu mənə heç bir çırtma da vurmur. Ə.Haqverdiyev. Günlərin bir günü – bax. günün birində. [Əsgər:] Günlərin bir günü, axşam saat doqquzda bazardan gedirdim. Ü.Hacıbəyov. Günü axşam etmək (eləmək) – bütün gününü boş keçirmək, işsiz oturmaq, əbəs yerə gözləyə-gözləyə durmaq. Qərib günü axşam etdi. Şahsənəm çıxmadı. “Aşıq Qərib”. Günü bu gün – elə bu gün, gecikdirmədən, bu gündən o yana qalmayaraq. [Gülnaz:] Bax, mən daha səbir edə bilmirəm, günü bu gün atama deyəcəyəm. Ü.Hacıbəyov. Günü günə satmaq – gecikdirmək, yubatmaq, yubandırmaq. [Orxanın] Onsuz da kəndə getmək niyyəti vardı, ancaq günü günə sata-sata qalmışdı. İ.Məlikzadə. Günü sabah – elə sabah, gecikdirmədən, sabahdan sonraya qoymayaraq. Əgər siz mənə gəlsəniz, günü sabahdan onun talağını verib boşardım. E.Sultanov. Günün birində – bir gün, bir dəfə. İşçi dostlarına günün birində; Danışdı dərdini aşığım mənim.. M.Müşfiq. Günün günortaçağı – gündüz hava lap işıqkən. [Ələmdar:] Yoxsa görün günün günortaçağında adam da .. belə göz-görəsi özünü soydurarmı. S.Rəhimov. İki gündə (gündən) bir – bax. günaşırı. [Mirzə Həsən:] Öküzlə iki gündə bir hektar yer əkirsiniz. Ə.Haqverdiyev.
3. Müəyyən bir ictimai hadisəni qeyd etmək üçün təqvimdə təyin edilmiş gün. Qələbə günü. Qazmaçı günü. Müəllim günü.
4. Gündə şəklində zərf – hər gün, mütəmadiyən. Gündə bir kərpic düşür; Ömrümün sarayından. (Bayatı). [Səkinə:] Mən gündə bir uşaq doğan arvadı bir də qulluğa götürmərəm. H.Nəzərli. Gündə Peterburqdan Gorusa möhürlü paket gəlirdi. S.Rəhimov.
5. Gündən-günə, günü-gündən şəklində zərf – bir gündə deyil, günlər keçdikcə, tədricən. Ah, mən gündən-günə bu gözəlləşən; İşıqlı dünyadan necə əl çəkim? M.Müşfiq. [Yasəmən:] Gördüyüm odur ki, maşallah, günü-gündən çiçək kimi açılırsan. S.Rəhman.
6. Vaxt, vaxtilə. Bir gün bilinər. – Gün oldu şairlər göyə çıxdılar. Ə.Cavad.
7. məc. Həyat, ömür, yaşayış, dolanacaq, güzəran. Vətəndə günümüz məşəqqət və korluqla keçirdi. C.Məmmədquluzadə. • Gün keçirmək, gün sürmək – yaşamaq, dolanmaq. Əmək çəkdim, gün keçirdim, gül əkdim. Ə.Cavad. Burda gün keçirir bir böyük şair; Yazar yazdığını həyata dair. S.Vurğun. Məhəbbətsiz, gözəlsiz gün keçirmək heç nədir, Vahid; Yenə sevmək, sevilmək yaxşıdır dünyaya baxdıqda. Ə.Vahid. Gün görməmək – pis yaşamaq. Yazıq ki dövranda bir gün görmədi; Bu aləm ruhuma dar, – dedi, getdi. M.Rahim.
8. Vəziyyət, hal mənasında. Yaxşı günün yoldaşı, yaman günüm düşdü gəl! (Ata. sözü). [Əziz:] A balam Qaraş, sən bilirsənmi Həsən əmi özü nə gündə idi? C.Məmmədquluzadə. • Günə düşmək (qalmaq) – ...vəziyyətə düşmək (adətən pis vəziyyəti bildirir). [Musa Fərhada:] Bu nə gündür düşübsən, ay binəva!.. Ə.Haqverdiyev. [Fatmaxanım:] Allah, gör mən nə günə düşmüşəm ki, bu kürd gədəsi də üzümə durubdu? N.Vəzirov.
9. dan. Əməkgün. Hər yoldaş işləyib gün alan zaman; Sən durub boynunu burma, a tənbəl! Aşıq Əli. Xırda xala qızışmışdı. Bir gün zəhmət çəkib arıtdığı toxuma Mustafa gün yazmaq istəmirdi. Mir Cəlal.
10. Günüm şəklində – nəvaziş, mehribanlıq bildirmək üçün müraciət zamanı işlədilir; əzizim. – Ay nənə, bir nağıl de! – Ömrüm, günüm, yat daha. Ə.Cəmil. ‣ ...gün ağlamaq – dərdinə qalmaq, qayğısını çəkmək, gələcəyi haqqında düşünmək, fikirləşmək. .. Bu cürəti görən, duyan olmadı; Səndən mənə gün ağlayan olmadı. M.Araz. Gün qayıtmaq – 1) zenit nöqtəsindən qüruba doğru enmək, Günəş (gün) batmağa başlamaq; 2) gündüz uzanmağa (və ya qısalmağa) başlamaq. Novruzdan sonra gün qayıdır. Günü başa vurmaq – adətən əhəmiyyətsiz bir işlə məşğul olaraq günü tamamlamaq. Bu günümüzü də belə başa vurduq. Günü qara gəlmək – yaşayışı pisləşmək, fənalaşmaq. Gündən-günə günü qara gələn sadə insana zülm üstündən zülm edilmişdir. S.Rəhimov. Günü qara olmaq – yaşayışı, dolanacağı, həyatı pis olmaq. [Salatın:] Məndən sonra anamın günü qara olacaq, qardaşım bu dərdə dözə bilməyəcək. İ.Şıxlı. Gününü göy əsgiyə düymək (bükmək) – bax. gününü qara eləmək. Gününü qara eləmək (etmək) – həyatını zəhərləmək, iztirab və mənəvi işgəncə vermək. Baxa-baxa xalü xəttə, üzarə; Zakirin gününü eylədin qarə. Q.Zakir.
Azarbayjan Türkchisining Sinonimler Lughiti (Çakıroğlu, 2013)
gün
günəş
{güneş}
Pamukkale Azarbayjan Türkchisi - Türkiye Türkchisi (A.D.T.ningki)
gün
gün
Türkmenche Izahliq Lughet (Kyýasowa, 2016)
gün
at.1. Gyzyl ot bolup duran we daşynda Ýer we beýleki planetalar aýlanýan togalak şekilli ägirt uly asman jisimi. Gün dogup, äleme nuruny saçdy, dünýäni ýagtyltdy (A. Gowşudow). 2. Ir ertirden agşama çenli bolan wagt aralygy. Uzyn gün. Uzakly gün. Her gün. On gün. Gün içinde bir gezek. Günüň dowamynda. Taňryň berha güni. 3. Ýaşaýyş, durmuş; güzeran. Günüm üçin günim oglun allalaryn (Nakyl). Günüň namarda galmasyn.
‣ Gün bermezlik azar bermek, ezýet bermek, ruhy taýdan ejir çekdirmek. Güne gargap oturmak uzak wagtlap günüň aşagynda oturmak. Gün geçirmek wagt geçirmek. Güni gelmek bir zat sebäpli özi üçin köp mümkinçilikler döremek, döwran aýlanmak. Kösäniň güni geldi (“Görogly”). Möjek bolsa şunuň ýaly şum gijäniň gelmegine garaşýar, şeýle başagaýlykda onuň güni gelýär (B. Gurbanow). Gün görmek durmuş üçin zähmet çekmek, güzeran görmek, eklenç etmek. Gün orta bolmak günüň gözýetimde iň ýokarda durýan wagty bolmak, günortan çagy bolmak. Gününe goýmazlyk öz erkine goýmazlyk, biriniň raýyna garaman azar bermek. Indem ol naçaryň öňki adamsy gününe goýmaýarmyş (G. Ezizow). Garry geolog bolsa oglanlary getiriň diýip, bizi günümize goýman bärik iberdi (N. Baýramow). Gününe it aglamak jebir- jepada ýaşamak, kyn durmuş geçirmek. Ýyl agyr gelende, çopanyň gününe it aglardy. Gününi bulamak (çaýkamak) rahat durmuşy bozmak, maşgala durmuşyna agzalalyk salmak. Gününi geçirmek bir işi ýerine ýetirmek üçin köp eglenmek. – Dükana diýip gideliň näçe wagt boldy, o ýerde günüňi geçiräýdiň- le!? Gününi sanap barmak çalt ösmek, ulalmak, günsaýyn ösmek. Gün tertibi1) ýygnakda garaljak meseleleriň jemi, yzygiderliligi. 2) gündelik edilmeli işler hakynda düzgün, tertip. Günüňe ýanaýyn! tabşyrylan işi ýerine ýetiriji düýbünden oňarmadyk ýa- da örän ýaramaz ýerine ýetirende şonuň özi babatynda aýdylýan söz. Gün ýamanyny görmek agyr günde bolmak, kynçylyk çekmek, gaty horlanmak, jebir-sütem çekmek. Türkmenistan özbaşdak bolýança halk gün ýamanyny gördi.Iş güni 1) edarada, kärhanada işlenýän gün. 2) taryh. kolhozçylaryň zähmetini hasaba alyş birligi. Ýele – ýelken, güne – galkan (bolmak) yssy, sowuk diýmän zähmet çekmek, işlemek. Ol bütin ömrüne ýele – ýelken, güne – galkan bolup, gün- güzeranyny aýlapdy, şeýdip atasyz galan çagajyklaryny ulaldyp, adam edip ýetişdiripdi.