dil
Türkiye Türkchisi – Tatarche Lughet (Ganiyev, 1998)
dil
и. төрле мәгъ. тел ◊ dil uzatmak каршы сүз әйтү; dilini bağlamak сүзсез калырга мәҗбүр итү; dillini tutmak телен тыю, сүзен үлчәп сөйләшү
ercilasun1991
dil
Türkiye Türkçesi: dil
Azerbaycan Türkçesi: dil
Başkurt Türkçesi: til tilmär doklad reç'
Kazak Türkçesi: til
Kırgız Türkçesi: til
Özbek Türkçesi: til
Tatar Türkçesi: til notık doklad reç'
Türkmen Türkçesi: dil
Uygur Türkçesi: til
Rusça: yazık reç'
Azarbayjan Türkchisining Izahliq Lughiti (Orucovun, 2006)
dil
I. is.
1. anat. İnsan və onurğalı heyvanların ağız boşluğunda olub, qidanın çeynənilib udulmasına kömək edən və onun dadını bildirən, insanda isə, əlavə olaraq, danışıq səslərinin əmələ gəlməsində iştirak edən orqan. Dillə dadmaq. Dili ilə yalamaq. Dilini çıxartmaq. – [Mahirə] qurumuş dodaqlarını dili ilə islatdı. M.Hüseyn. // Heyvan dilindən hazırlanmış yemək. Bişmiş dil.
2. İnsanlar arasında ünsiyyət vasitəsi olub, onların bir-birlərini başa düşmələrinə və bir-birləri ilə fikir mübadiləsi etmələrinə imkan verən səs, söz və qrammatik vasitələr sistemi. Azərbaycan dili. Rus dili. Dünya dilləri. Qədim dillər. Bir neçə dil bilmək. – Elə ki sabah oldu, Sona fars dilini oxumağa başladı. N.Nərimanov. // dan. Ləhcə, şivə mənasında. Bu, lap gəncəli dilində danışır.
3. Bu və ya digər səciyyəvi xüsusiyyətə malik olan danışma və ya ifadə tərzi; üslub. Ədəbi dil. Yazıçının dili. Qəzet dili. Sabirin dili. Məqalə sadə dildə yazılmışdır.
4. Danışmaq qabiliyyəti, nitq. Qoy özü danışsın, özünün dili var. – Dili olmasa, gözünü qarğalar didər. (Məsəl).
5. Danışma, danışma tərzi. Onun çox acı dili var. Şirin dillə danışmaq. Kinayəli dil. – Dil var bal gətirər, dil var bəla. (Ata. sözü). Xoş dil ilanı yuvasından çıxarar. (Məsəl). Məhəmmədhəsən əmi şirin dillə nə qədər oğluna təskinlik verdisə, oğlu bir tikə ovunmaq bilmədi. C.Məmmədquluzadə.
6. məc. Bir şeyi ifadə və ya izah edən, ünsiyyət vasitəsi ola bilən şey (səs və s.) haqqında. Musiqi dili. Quşların dili. Rəqəmlərin dili.
7. Müxtəlif alətlərin, cihazların və s.-nin uzanan və əksərən oynar, mütəhərrik hissəsi. Zəngin dili. Toqqanın dili. // Qıfılı açmaq və bağlamaq üçün xüsusi formalı metal alət; açar. // Musiqi alətlərində (pianoda, qarmonda və s.-də) səs çıxarmaq üçün üstündən barmaqla basılan lövhəcik. Royalın dili. Qarmonun dilləri.
8. coğr. Dənizin, içəriyə doğru uzanmış uzun, üstü düz, alçaq qumlu quru hissəsi. Dənizdə beş kilometr uzunluğunda süni dil yaradılmış, küləkdən yaxşı qorunan buxta əmələ gəlmişdir.
9. məc. Müharibədə düşmənin vəziyyəti haqqında məlumat alına biləcək əsir. Dil almaq (tutmaq). Dil dalınca getmək. ‣ Ağzı var, dili yox, yaxud ağzında dili yox – sakit, fağır, səsi çıxmayan adam haqqında. Al dil – bax al2 . Alovun dili – yuxarı qalxan alov haqqında; zəbanə. Dil açmaq – 1) dinmək, danışmağa başlamaq, dərdini söyləmək. İki dil açdı ki, vəsf eyləsin o gülbədəni; Fəzilətü hünərin etdi aşkar qələmi. S.Ə.Şirvani. Ancaq qız da dil açıb bir kəlmə demir, bir xahiş də etmirdi. Mir Cəlal. // Körpə uşaqlar haqqında: tək-tək sözləri deməyə başlamaq, təzə-təzə danışmağa başlamaq. Uşaq hələ dil açmayıbdır. – Balam dil açan günü; Mat qaldı ana bülbül. (Layla); 2) yalvarmaq, xahiş etmək. Dil ağıza qoymamaq – bax dil boğaza qoymamaq. [Əminə] şıltaq uşaqlar kimi atılıb-düşür, dil ağıza qoymurdu. S.Rəhimov. Dil ağıza salmamaq – bax dil ağıza qoymamaq. Gecə səhərəcən dil ağıza salmaz; Qonşuya un verib borcunu almaz. Aşıq Əziz. Dil bəlası – öz dilinin bəlasını çəkmə, dediyi sözün pis nəticəsini görmə. Dil boğaza qoymamaq – çox danışmaq, arasıkəsilmədən danışmaq. Dil bulamaq – bir işdə sözlə iştirak etmək, birinə kömək məqsədi ilə başqasına söz söyləmək, xahiş etmək, vasitəçi olmaq. Elə dedim, a qardaş, o gədənin işinə bir dil bulayasan. S.Rəhimov. Dil çıxarmaq – 1) istehza etmək, sataşmaq, ələ salmaq; 2) yalvarmaq (çox vaxt “dil çıxarıb yalvarmaq” şəklində işlənir). Dil deyib ağlamaq – bayatı çağırmaq, deyib oxşamaq. [Vidadi:] O ölsə, dağlar da dil deyib ağlar; Əfv edin, yaxşılıq qalar yadigar. S.Vurğun. Analar övladına, bacılar qardaşına; Həsrət qalıb, yas tutub, dil deyib ağlar yenə. M.Rahim. Dil göstərmək – birini acıqlandırmaq, sataşmaq, istehza etmək məqsədi ilə dilin çıxarıb ona göstərmək. Dil olmaq – 1) danışmaq. Simurq dil olub, Simanı başa salıb, mindirib dalına, aparıb qoydu nar bağına. (Nağıl); 2) yalvarmaq. Dil öyrətmək – bax dil vermək 2-ci mənada. Saç qara kömürdəndi; Gün keçər, ömürdəndi; Sənə dil öyrədənin; Ürəyi dəmirdəndi. (Bayatı). Dil pəhləvanı (ustası) – danışmaqda mahir olub, əlindən iş gəlməyən adam haqqında. Dil tapmaq – qarşılıqlı anlaşmaq, razılıq əldə etmək; yola gətirmək, razı etmək üçün yol tapmaq. Bax, o gedən qızla heç dil tapa bilməyirəm. M.Rahim. Dil tərpətmək – 1) söz söyləmək, danışmaq. Kim padşahın pisliyinə bir dil tərpətsə, o saat tutub qazamata salırdılar. M.Hüseyn; 2) başqası üçün birindən bir şey xahiş etmək. Dil tökmək – 1) şirin sözlərlə yola getməyə, razı salmağa, yaxud başını tovlamağa çalışmaq. Səlim bəy bu sözü eşidən kimi ürəklənib başladı Nəbiyə dil tökməyə, yalvarmağa. “Qaçaq Nəbi”. Yox, qonşu, dil tökmə, keçəl suya gedən deyil... C.Cabbarlı. // Çox xahiş etmək, yalvarmaq. O mənə bir dil tökdü, bir dil tökdü, başınıza dönüm, qaldım mat-məəttəl. N.Vəzirov. [Məsmə ərinə] nə qədər dil tökür, qandırmaq istəyirsə də, faydası olmayır. S.Hüseyn. Sənə öz qəlbimi açdım, sənə min dil tökdüm; Eşqimə gülləri, bülbülləri şahid çəkdim. S.Rüstəm; 2) bax dil deyib ağlamaq. Məryəm yalqızlıqdan istifadə edərək, acı-acı dil töküb ağlamağa başladı. A.Şaiq. Dil tutulması – danışmaq qabiliyyətini itirmə. Dil uzatmaq – 1) münasibətsiz, nalayiq söz söyləmək; danışıqda həddini aşmaq; 2) tənə vurmaq, danlamaq. Odlara tutuşdu, yasə batdı; Ol qönçədəhanə dil uzatdı. Füzuli. Dil vermək – 1) söz vermək, vəd etmək; 2) öyrətmək, danışmağa, iddiaya cürətləndirmək (bu mənada çox vaxt “ağzına dil vermək” şəklində işlənir). Hacı Murad ağıl öyrətməkdən, ağzına dil verir. S.S.Axundov. Qaranın .. yanda durub oğluna dil verməsi də ona ikinci bir dərd olmuşdu. M.Hüseyn. Dil verməmək – başqalarına danışmağa imkan verməmək, danışmağa qoymamaq, mane olmaq. Danışana dil vermir, yeriyənə yol. (Ata. sözü). Dil vurmaq – ələ almaq, dilə tutmaq, xoş dillə öz tərəfinə çəkməyə çalışmaq, öyrətmək. Dil yarası – acı tənə, acı söz nəticəsində doğan inciklik hissi, ağır təhqir. Qılınc yarası saralar, dil yarası sağalmaz. (Ata. sözü). Dil yetirmək – 1) başqası üçün birindən bir şey xahiş etmək, birinə xahişlə müraciət etmək; 2) üzüzə danışa bilmək, qarşı-qarşıya durub danışmaq. Oturaydım göz-gözə; Yetirəydim dil yara. (Bayatı); 3) danışmaqda, mübahisədə ayaqlaşa bilmək. ..Sən [rus müəllimləri ilə] çox durub-oturmusan, sənə dil yetirmək olmaz. Ə.Nəzmi. Dildə tük bitmək – bir şeyi həddən artıq təkrar etməkdən, söyləməkdən, yada salmaqdan usanmaq. Deyə-deyə dilimizdə tük bitdi. Dildən demək (danışmaq) – ciddi, ürəkdən söyləməmək, qeyrisəmimi demək. [Kərim] Hüseynağanın nəyi ürəkdən, nəyi dildən dediyini ayırd edə bilmirdi. M.İbrahimov. Dildən düşmək – bərk yorulmaq, üzülmək, əldən düşmək, usanmaq. O qədər yalvardım ki; Axır düşdüm mən dildən. (Bayatı). Sənin o sövdalı solğun baxışın; Xatırladır mənə bir pərizadı; Ki, düşməz ölüncə dilimdən adı. Ə.Cavad. İstədi səslənsin ki, “ay xala, yorulub dildən düşərsən, gözlə qayıtsın”. Mir Cəlal. Dildən (dillərdən) düşməmək – yaddan çıxmamaq, məşhur olmaq, unudulmamaq, daim söylənmək. Onun adı dillərdən düşmürdü. Dildən salmaq – əldən salmaq, yormaq, üzmək, taqətdən salmaq, usandırmaq. Götürmüş ağzına boran hər yanı; Aclıq, soyuq salıb dildən insanı. M.Rahim. Dil-dil ötmək şair. – cəh-cəh etmək, çox gözəl oxumaq, tərənnümə gəlmək. Yaz mövsümü bülbül dil-dil ötəndə; Bağ-bağçalar nərgizlənir, güllənir. Qurbani. // məc. Təşbehlərdə. Yenə o bağ olaydı, yenə o qumlu sahil; Sular ötəydi dil-dil. M.Müşfiq. Dilə basmaq – gurultulu sözlərlə birini fikrindən yayındırmağa çalışmaq. Möhlətov öz hərəkətinin yersiz olduğunu duyub müdiri dilə basdı. Mir Cəlal. Dilə düşmək – bax dildən-dilə düşmək (“dildən-dilə”də). Dilə düyün düşmək – bax dildə tük bitmək. Dilə gəlmək – danışmağa başlamaq, dillənmək, sükutu pozaraq danışmaq. Fəhlələr dilə gəliblər ki, ay ağa, bizim çörək pulumuzu alırsan, biz ki acından ölməyəcəyik. “Mol. Nəsr.”. // məc. Şairanə təşbehlərdə. Əvvəl cansız ikən, sonra önündə; Quşlar gəlmiş dilə, gülmüş çiçəklər. Ə.Cavad. Üfüqdə başlanan işıq getdikcə genişlənirdi. Dərədə quşlar oyanırdı. Meşə dilə gəlirdi. S.Rəhimov. ..Melodiyanın ilk sədaları təzəcə dilə gəlmişdi. Ə.Məmmədxanlı. Dilə gətirmək – bərk təsir edərək danışdırmaq, dilləndirmək. Dilsizi dilə gətirir; Əsli, qaşların, gözlərin! Aşıq Kərəm. Dilə gətirməmək – söyləməyi nalayiq, qeyri-münasib hesab etmək. Dilə (dillərə) salmaq – söhbət, danışmaq üçün mövzu etmək, söz-söhbət hədəfi etmək. Altunam, alma məni; Dillərə salma məni; Apar sərrafa göstər; Qəlpəmsə, alma məni. (Bayatı). Dilə tutmaq – şirin sözlərlə birini razı salmağa, yola gətirməyə, bir şeyi əldə etməyə çalışmaq. Faytonçunu bu dəfə dilə tutduq və haqqının üstünə genə beş şahı, üç şahı qoymaq ilə razı elədik ki, iki gün də gözləsin. C.Məmmədquluzadə. Hacı Soltan Həsənağanı .. dilə tutub onu ticarət məqsədi ilə İrana göndərəcəyini vəd edirdi. S.Hüseyn. Dilə-sözə tutmaq – bax dilə tutmaq. Nə qədər mollanı dilə-sözə tuturlar ki, quzunu kəsib onları qonaq eləsin, bir şey çıxmır. “M.N.lətif.”. Dili açılmaq – 1) danışmağa başlamaq, uzun sükutdan sonra dinmək. Rəşidin dili açıldı, o, ürəyindəkiləri ortalığa boşaltmağa başladı. M.S.Ordubadi; 2) danışıq qabiliyyətini itirmiş adamın nitqi açılmaq. Dili ağzına sığmamaq – öyünmək, öz-özünü çox tərifləmək. [Kərim baba:] Arvad nədir ki, onun igidliyi nə olsun? Hay-hay! Beş-on qoyun sağmış, nehrə çalxamış, yağ, pendir tutmuş, dili ağzına sığmır. A.Şaiq. Dili batmaq – bax dili tutulmaq. Bu vaxt küçədə səs qopdu; gördüm, darvazadan müsəlmanı çıxartdılar, biçarənin dili batmışdı. Çəmənzəminli. Dili büdrəmək – danışarkən çaşmaq, yanılmaq, səhv danışmaq, bir söz əvəzinə başqa söz demək. Dili dolaşmaq – bax dili topuq çalmaq. Əsəbilikdən işdə bəzi çaşır; Əlləri titrəyir, dili dolaşır. A.Səhhət. Huş başımdan çıxdı, dilim dolaşdı; Gözlərim sataşdı, buxağa düşdü. Aşıq Ələsgər. Dili dönməmək – 1) bax dili batmaq; 2) deyilməsini caiz bilməmək, deməyə qıymamaq, dilinə gətirə bilməmək. Mən Zakirəm, dilim dönməz hər ada; Göz yaşım tək ola bilməz bir ada. Q.Zakir. [Gəldiyevin] boğazı tikilmiş kimi səsi çıxmadı, dili dönmədi. Mir Cəlal. Dili gəlməmək – 1) deyə bilməmək, tələffüz edə bilməmək, danışa bilməmək, danışmaq iqtidarında olmamaq. İmran kişi necə qəzəblənmişdisə, söz deməyə dili gəlmirdi. M.Hüseyn; 2) bax dili dönməmək. Güman ki, Şirinxanımın indi qızına bir çox şeylər deməyə dili gəlmirdi. Mir Cəlal. Dili gicişmək – bir şey demək istəmək. Dili gödək olmaq – bax dili qısa olmaq. Vəzirbəylinin yanında Gəldiyevin dili gödək idi. Mir Cəlal. Dili ilanı yuvadan çıxardar – dil tökməkdə çox mahir adam haqqında. Atalar deyiblər ki, tacir-tüccar dili ilanı yuvasından çıxardar. “Koroğlu”. Dili qısa olmaq – birinin yanında qüsuru, yaxud sirri olduğu üçün danışmağa, söz söyləməyə, ya da etiraz etməyə haqqı və cəsarəti olmamaq. Dili qısalmaq – təqsirini, qüsurunu bilib danışmağa cəsarət etməmək, danışmaqdan utanmaq. Dəmirovun getdikcə artan hörməti və nüfuzu müqabilində [Rüxsarənin] düşmənlərinin dilləri qısalırdı. S.Rəhimov. Dili qurumaq – 1) danışmaq qabiliyyətini itirmək; nitqi qurumaq. Ağlayır, çıxmayır sədası fəqət; Çünki qəmdən onun dili qurumuş. C.Cabbarlı; 2) qarğış, bəddua mənasında – “dilin (dilim) qurusun!” şəklində. Mən sənə yar desəm, dilim qurusun! Yarı, məhəbbəti sən atmadınmı? S.Vurğun. Dili söz tutmamaq – bu və ya başqa səbəbə görə danışa bilməmək, danışmaq qabiliyyətini itirmək. Bahadırın əvəzinə Pəri nənə cavab vermək istədi, amma hirsindən dili söz tutmadı. M.Hüseyn. Hirsdən Narıncın dili söz tutmurdu. S.Rəhman. Dili topuq vurmaq (çalmaq) – bax dili büdrəmək. ..Daxilən daha narahat olan Leyləyin dili topuq vururdu. S.Rəhimov. Dili tutmamaq – bax dili tutulmaq. Dili tutulmaq – danışmaq qabiliyyətini itirmək, danışmağa qüdrəti çatmamaq. Xoş ol zaman ki, ol şəh ilə həmzəban olam; Hər sözdə bir dilim tutulub natəvan olam. S.Ə.Şirvani. Sənətim məsiyət, yoxdur savabı; Sual üçün dilim tutmur cavabı. Aşıq Ələsgər. [Tahirin] elə bil qızdırmadan dili tutulmuşdu. M.Hüseyn. Dili uzun olmaq – 1) hər hansı bir cəhətdən öz üstünlüyünü dərk edərək haqlı adam kimi cəsarətlə danışmaq. Dövlətlinin dili uzun olar, ağlı qısa. (Ata. sözü); 2) iftixar etmək, qürrələnmək. ..Bu gün [Aydının] dili uzun idi, yoldaşı Seryojanı məğlub edib öz üstünlüyünü göstərmək istəyirdi. M.Rzaquluzadə. Dilimin ucundadır – bir sözü və ya adı tam xatırlayıb yada sala bilməyəndə söylənən ifadə. Adı dilimin ucundadır. Dilin yansın – bax dilin qurusun (“dili qurumaq” 2-ci mənada). Dilində (dilinə) tük (ot) bitmək – bax dildə tük bitmək. Dilindən daş asılmaq – susmaq, dinməmək, danışmamaq, ağzını açmamaq. [Xosrov:] Bu düzdür, görürəm, yumşaldıqca mən; Bir daş asılır onun dilindən. S.Vurğun. Dilindən düşməmək – daim təkrar etmək. [Südabə:] Neçin qovğa sözü düşməz dilindən? Cəlladmısan, səndə könül yoxmudur? H.Cavid. [Buğacın] ..“atacan, xan baba!” – sözləri dilindən düşməzdi. M.Rzaquluzadə. Dilindən qaçırmaq – bax ağzından qaçırmaq (“ağız1 ”da). Dilindən qıfıl götürülmək – bax dili açılmaq 1-ci mənada. Bununla da, bir haya bənd imişlər kimi, bayaqdan susmaqda olanların dilindən qıfıl götürüldü. Ə.Əbülhəsən. Dilinə düyün düşmək – bax dildə tük bitmək. Dilinə gətirmək – 1) danışmaq, söyləmək. Bundan sonra görüm kim cürət edib dilinə gətirə biləcək ki, belə iş yoxdur, bu əhvalatı dərviş öz sinəsindən icad edib. N.Vəzirov. [Rüstəm:] Heç bir qiymət .. dilimə gətirmədim. S.Rəhimov; 2) söyləməyi münasib bilmək. Bu kimi ifadəni dilinə gətirmə. – Soruşanda təsərrüfat müdiri and-aman elədi: – Nə Ağarzanı tanıyıram, nə də buradakı söhbəti dilimə gətirmişəm. Mir Cəlal. Dilinə qıfıl vurmaq – dinməyə, danışmağa, ağzını açmağa qoymamaq; susdurmaq. Dönüm mən Osmanın igid əlinə; Yaxşı qıfıl vurdu bunun dilinə. H.K.Sanılı. Dilinə qıfıl vurulmaq – bax dilindən daş asılmaq. Dilinə pay çıxmaq – bax dilinə düyün düşmək. ...dilinə salmaq – söz-söhbət, dedi-qodu və ya şayiə üçün mövzu etmək. Məsmə arvadın başında fikirlər bir-birini təqib edirdi: ..Nə olacaq, nə olacaq?.. Qızı kim saldı bunların dilinə? Mir Cəlal. Dilinə vurmaq – dadmaq, dadmaq üçün yoxlamaq. Dilimə vurdum, gördüm acıdır. Dilinə vurmamaq (dəyməmək) – heç yeməmək, içməmək, dadmamaq, dadını bilməmək. Otuz-qırx il bundan irəli bir müsəlman ki bir rus məclisinə düşərdi, öldürsəydin də, bir qətrə içki dilinə vurmazdı. C.Məmmədquluzadə. [Mozalan bəy:] Xeyr, heç anadan olandan dilimə dəyməyib. Ə.Haqverdiyev. Dilini açmaq – çoxdan danışmayan adamın nitq qabiliyyətini bərpa etmək, qaytarmaq. Dilini ağzında saxlamaq – bax dilini saxlamaq. Dilini bağlamaq – 1) susdurmaq, danışmağa qoymamaq, susmağa məcbur etmək; 2) dua, ovsun və s. vasitəsilə zərərli bir təsirin qabağını almaq. Dilini bilmək (öyrənmək) – 1) baş açmaq, sirrindən xəbərdar olmaq. Lalın dilini nənəsi bilər. (Ata. sözü). Aşığam, yar dilini; Biganələr nə bilər; Yar bilər yar dilini. Sarı Aşıq. Bu yerlərdə hər şey mənə tanışdır; öyrənmişəm təbiətin dilini. S.Rüstəm; 2) yolunu bilmək, üsulunu bilmək, həllini bilmək. Dilini boğazından çıxarmaq – 1) çox zülm edərək öldürmək; 2) bərk cəzalandırmaq. Dilini dişləmək – 1) sözü yarıda kəsmək, sözün dalını gətirməmək; 2) yadından çıxmış bir şey birdən yadına düşmək, xatirinə gəlmək. Dilini kəsmək – 1) susmağa, dinməməyə məcbur etmək; susdurmaq, kiritmək; 2) susmaq, dinləmək, danışmamaq. [Molla:] Dilini kəs, .. mənim ağzımı çox açdırma, yoxsa törətdiyin cəmi işləri ortalığa qoyaram. Çəmənzəminli. Bəs nə üçün dinməyir, indi kəsibdir dilin? Ə.Nəzmi. Dilini könlü ilə bir eləmək – səmimi olmaq, sözü ilə işi bir olmaq. Sadiq oldur dilini könlü ilə bir eləyə. Nəsimi. Dilini qarnına qoymaq – susmaq, danışmamaq. Dilini saxlamaq – bir şeyi deməkdən saqınmaq, danışmamaq, susmaq. Dilini tapmaq (tutmaq) – bax dil tapmaq. Dilinin ucuna gəlmək – söyləmək istərkən söyləyə bilməmək, yaxud söyləməmək. Dilinin üstündə dil bitmək – həddindən artıq danışqan, naqqal adam haqqında. Dillər əzbəri, yaxud dillərdə əzbər (dastan) olmaq – çox məşhur olmaq, haqqında ağızlarda danışılmaq. Nəbinin igidliyi, əliaçıqlığı dillərdə dastan olur. “Qaçaq Nəbi”. Elə sən gözəlsən binadan bəri; Sözlərin olmuşdur dillər əzbəri. S.Vurğun. Dillərdə gəzmək (dolaşmaq) – 1) bax dillərə düşmək; 2) camaat arasında danışılmaq, şayiə yayılmaq. Bu günlər .. Məhəmmədhəsən Mirzənin Təbrizə gəlməsi məsələsi yenə də dillərdə gəzirdi. M.S.Ordubadi. Dillərdə söylənmək – bax dillərə düşmək. ..“Filankəsi barmaqnan göstərirlər”, yəni gör nə qədər şöhrətlənib ki, hər yanda adı dillərdə söylənir. C.Məmmədquluzadə. Dillərə düşmək – məşhur olmaq, yayılmaq, haqqında hamı tərəfindən danışılmaq. Balının tərifi düşüb dillərə; Unutmaz dadını yeyən bir kərə. R.Rza. Doğrudur, .. “Ovçu Pirim” haqqında əcaib yalanlar dillərə düşmüşdür. M.Rzaquluzadə. Nə dil bilsin, nə dodaq – tamamilə gizli saxlanmalı söhbət, sirr haqqında. Ölü dil dilç. – indiki dövrdə işlənilməyən, ancaq yazılı abidələrdə qalan dil. Latın dili ölü dildir. Sümüksüz dil – ağzına gələni danışan adam haqqında. Ümumi dil – qarşılıqlı razılıq, anlaşma. Ümumi dil tapmaq.
II. is. [fars.] klas. Ürək, könül, qəlb. Müjdə, ey dil, ki səni görməyə canan gəldi. Ə.Nəbati. Ey dil, baxırmısan gölü dərya bilənlərə. C.Cabbarlı. ‣ Dil bağlamaq – könül bağlamaq, ürəkdən sevmək, bənd olmaq. Dil vermək – bax dil bağlamaq. Eşqə dil verdim, bəladən başqa bir şey görmədim. H.Cavid. Ey dili-qafil – təəccüb, peşmançılıq, təəssüf bildirir. [Yəhya Kamal:] Ey dili-qafil, o nə idi mən yazdım! Mir Cəlal.
Azarbayjan Türkchisining Sinonimler Lughiti (Çakıroğlu, 2013)
dil
ürək, könül, qəlb
{yürek, gönül, kalp}
Pamukkale Azarbayjan Türkchisi - Türkiye Türkchisi (A.D.T.ningki)
dil
dil, kalp, lisan, yürek
Özbekche—In'gilische Lughet (Dirks, 2005)
dil
(Persian) heart, soul; mind. ~i oq pure-hearted. ~ yarasi heartache, anguish. ~i qora evil-natured. ~ quvvati s.t. uplifting, encouraging. (sidqi) ~dan sincerely, with all one's heart. sidqi ~ sincerity; faithful. ~i buzildi/~ ovla- to lift the spirits of, to give moral support to. ~i og'ridi ko'ngil og'ridi. ramzi ~ heartfelt desire. ~ga tug- to hold in one's heart, to remember. ahli ~ mystic; commiserator, sympathiser. ~ urushi palpitation.
Qirghizche – Türkiye Türkchisi Lughiti (Yudahin)
dil
f. kalp (karş. cürök, köñül); can-dili menen: canü dilden; büyük memnuniyetle, diliñdi suutpa memnuniyetle; dilindi suutpa yahut dili boyundu suutpa: sukuta hayala uğrama; can-dilimdi berip işteymin: uzenle, dikkatla canlamaşla çalışıyorum.
Türkmenche Izahliq Lughet (Kyýasowa, 2016)
dil
at.1. Oňurgaly haýwanlaryň we adamyň agyz boşlugynda ýerleşen we iýmiti çeýnemäge, ýuwutmaga, mundan başga-da onuň tagamyny bilmäge kömek edýän agzasy. Ol häli-şindi galamy diline degrip, iri harplar bilen ýürekdäki dykyn bolup duran sözleriň baryny ýazyşdyrdy (A. Durdyýew). Dodaklaryňy diliň bilen ýalamak. Diliňi ýakmak. Dermany diliň aşagynda goýmak. 2. Käbir haýwanlaryň et görnüşinde peýdalanylýan synasy. Gowrulan dil. 3. Adamyň pikirini söz üsti bilen beýan etmäge hem-de sözleýşiň seslerini emele getirmäge gatnaşýan beden agzasy. Dil- bela, diş-gala (Nakyl). 4. Adamlaryň arasynda özara aragatnaşyk serişdesi bolup hyzmat edýän, belli bir ses we grammatik gurluşa eýe bolan söz arkaly pikiri aňlatmagyň ulgamy. Gadymy diller. Türkmen dili. Diliň taryhy. Biriniň dilini tapmak. 5. göç. m. harby. Gerekli maglumat almak maksady bilen tutulyp getirilen ýesir. Gözegçilik çekýän ýa-da dil tutmaga giden ýigitler bolaýmasa, galan atlylar gür agaçlaryň saýasynda çem gelen ýerde çäşerilip ýatyrdylar (G. Kulyýew). 6. Sözleýşiň haýsydyr bir häsiýetli alamatlara eýe bolan görnüşi; stil. Edebi dil. Gepleşik dili. Şahyrana dil. Gazetiň dili. Ylmy işleriň dili. 7. Sözleýşiň kimdir birine, nämedir bir zada mahsus bolan häsiýetli usuly; hususy stil. Magtymgulynyň dili. Romanyň gahrymanynyň dili. 8. Sagatda, kompasda, kyblanamada we ş.m. gurallarda öz okunyň daşynda aýlanyp, wagty, tarapy, tizligi görkezýän inçeden uzynja demir diljagaz. Sagadyň dili on biri görkezýärdi. Maşynyň dili uly tizligi görkezýärdi. 9. Gamyş tüýdügiň, gopuzyň we ş.m. ses çykarýan böleginiň ady. 10. göç.m. Owaz, labyz. Şirin dilli dutarym.
‣ Dil açmak (çykarmak) 1) gürlemek, geplemek, sözläp başlamak. Köpden bäri dilsiz galan Artyk Aýnanyň şol keşbini görenden soň, dil açdy (B. Kerbabaýew). 2) ýaňy gepläp, käbir sözi aýdyp başlamak, dil çykarmak (çaga hakynda). Eziz çaga "Watan!" diýip dil açýar, Ömür ýazy kyrk çillede gül açýar (D. Baýmyradow). 3) ozal geplemezek, dymmarak bolup, soň geplemsek, geplegen bolmak. Men içimden: "Goja şu çäýnegi ýarpylaberenden soň dil açaýsa gerek" diýip pikir etdim. Dil bermek 1) razy bolmak, söz bermek. 2) ýüregiňi bermek, göwün bermek. Men dilbere dil berdim. Dil bilen orak ormak emgenmezlik, dilde hemme zady aňsat etmek, gülala- güllük etmek. Dil bilimi dil hakyndaky ylym. Diliň ähli kanunalaýyklyklaryny we taryhy ösüşini öwrenýän ylym. Dil bilimine giriş. Dil bilmez gepe-söze düşünmeýän, akyly kem. Huş gider, akyl kem bolar, Dil bilmez haýwan uçraşsa (Magtymguly). Dil birikdirmek (düwüşmek) bir işi amala aşyrmak üçin, köplenç, öňünden gizlin gepleşmek, wadalaşmak. Bu gün irden Dursunyň joralaryndan bir topary edil dil birikdirip diýen ýaly üýşüp, Dursunlara geldi (H. Ysmaýylow). Dil bitmek ser. Dil açmak. Üç ýaşyna gidende, Saýrap duran dil biter (Hüwdi). Ýaňy dil biten çaganyň dili gör, nähili enaýy bolýar! Dil bolmak, göz bolmak dile düşmek, göz degmek. Dilden, agyzdan galmak agyr, ölüm halynda gepläp bilmän ýatmak. Han-ha, indi dilden-agyzdan galyp ýatyr. Dilden dile geçmek bir habar agyzdan agza geçip, biriniň üsti bilen ikinji birine ýetip, kem-kemden ýaýramak. Gadymy halk döredijilik nusgalary dilden dile, agyzdan agza geçip, häzirki güne gelip ýetipdir. Dilden düşmezlik meşhurlyk taýdan ady köp agzalmak, ýatlanylmak. Bu işgärler tanyş bize ozaldan, Düşmeýärdi mydam atlary dilden (J. Ilmyradow). Dile, agza düşmek erbetlik taýdan haku-nähak iliň arasynda adyň ýaýramak, ile gürrüň bolmak. Ol beýle dile-agza düşmeli däldir. Dile düşmez gep-gürrüňe düşünmeýän, nadan, dikdüşdi. Dile geldi, bile geldi niýetiňe düweniňi, diýjek zadyňy aýt, ýaşyrma. Dile geldi, bile geldi, aýdyp goýber, Mergen aga! (D. Esenow). Dil haty bir zady boýun alyp berilýän hat. Dili agyr düşünmesi kyn, çylşyrymly. Eseriň dili agyr bolsa, ol okyjyny irizýär. Dili aýlanmak gepläp bilmek, geplemäge, gürlemäge güýji ýetmek, gurby çatmak. Parhy ýok, şol bir bolşunda, onuň dili aýlansa, berýäni şol bir jogabydy (A. Gowşudow). Dili barmazlyk aýtmaga bogny ysmazlyk, aýdyp bilmezlik. Adyňy tutmaga barmaýar dilim, Men seniň bilbiliň, sen meniň gülüm (Baýly şahyr). Dili batyr dogumly, ýerlikli, dözümli gepleýän. Garlynyň pikiriçe, ogullarynyň iň dili batyry hem ýeke sözlüsi Myratdy (A. Gowşudow). Dili duzly (awuly, şerebeli) ajy sözli, janyňa degjek sözleri aýdagan. Dili duzly köse ony ýaňsa alman durup bilmedi (B. Kerbabaýew). Dili gysga müýnli, aýyply, etmişli. Enem-atama söz ýeter, iliň içinde dili gysga bolar - diýibem oýlanan däldir (N. Saryhanow). Dilimiň ujunda ýa-da düşjek-düşjek bolup duran zat, söz. Seniň diýýän kitabyň ady dilimiň ujundady welin, ýadyma düşenok. Diline dyngy bermezlik yzyny üzmän, örän köp geplemek. Dilini baglamak geplemez ýaly etmek; geplemekden, gürlemekden mahrum etmek. Men ol adamyň gözüni görenimde, onuň nazary meniň dilimi baglady. Dilini damagyna ibermek ser. Dilini ýeňsesinden çekmek. Uzyn ýokarky sözler bilen gürrüňdeşiniň dilini damagyna iberendigine anyk gözüni ýetirdi (B. Seýtäkow). Dilini tapmak ýüreginden turmak, ugruny tapmak, sözüň alyşmak. Dilini ýeňsesinden çekmek gaýdyp gürlemez ýaly etmek, temmi bermek. Diliňe almak 1) göwnüňe degen zady mahal-mahal agzamak. 2) göriplik edip başga biriniň üstünligi hakynda bir zat aýtmak. Başga biriniň durmuşyny diliňe almak gowulygyň alamaty däl. 3) birine eden ýagşylygyňy häli-şindi ýatlap durmak, köp agzamak. Diliň barmak birine erbet söz aýdyp bilmek. Oňa erbet zat diýmäge neneň diliň barýar? Diliňe çolamak amatsyz, bolgusyz zady diliňe almak, aýtmak. Seniň bu işiň hiç kimiňkiden artyk iş däl, bar bitireniň şu bolsa, onda ony diliňe-de çolap oturma! (“Görogly”). Diliňe degirmek iýmän, çala datmak. Ýas ýerine baranlar öňlerinde goýlan nahardan diline degrip, molla aýat okatdylar. Diliňe gelmek kelläňde birden dörän pikiri aýtmak mümkinçiligi bolmak. Diliň gijemek bir zady aýdasyň gelip durmak. Diliňi aýnatmak süwümsizlik edip, sözleri nädogry aýtmak. Diliňi dişlemek özüňe basalyk bolmak, diýjek sözüňi aýtman saklanmak, gürlemezlik. Diliňi salajyn goýbermek agzyňa gelenini urmak, paýyş söz aýtmak. Diliňi salajyn goýbermezlik agzyňa gelenini urmak, paýyş söz aýtmak. Bally han, diliňi salajyn goýberme (B. Kerbabaýew). Diliň tutulmak aljyramak, gorkmak we ş.m. zerarly gepläp bilmezlik. Dili öwrülmezlik sözleri, sesleri aýdyp bilmezlik, düşnükli gepläp bilmezlik. Dili süýji hoş sözli, mähirli. Ol dili süýji, gowy adam. Dili uzyn bolmak bir zat aýtmaga, talap etmäge hakly bolmak, biriniň öňünde utançly bolmazlyk. Özüňe tabşyrylýan işleri wagtynda berjaý etseň, diliň uzyn bolar. Dili ýeňil 1)düşnükli, beýan ediş taýdan ýerbe-ýer, akgynly. Eseriň dili ýeňil. 2) aýdan sözüne jogapkärçilikli garamaýan, oýlanyşyksyz sözleýän, diline buýrup bilmeýän. Dil ujundan göwünli-göwünsiz, zordan. Ýagmyr Perman bilen dil ujundan saglyk-amanlyk soraşdy (G. Kulyýew). Dil ýarmazlyk kelam agyz söz aýtmazlyk, hiç zat aýtmazlyk, jyňkyňy çykarmazlyk. Ýöne Şükür bilen halaşýanymyzy görüp durkaňyz hem eger-eger ýalandan-çyndan dilem ýaraňzok-la! (T. Gurbanow). Dil ýetirmek birine, bir zada şek ýetirmek, at dakmak, mertebesini peseltmek niýeti bilen ýaman söz aýtmak. Ömrüňde bir gezek aýlawa geläýdiň weli, Tarlana-da dil ýetirdiň-aýt! - diýip, Oraz ýoldaşyna käýindi (B. Pürliýew).
Uyghurche – Türkiye Türkchisi Lughiti (Kurban, 2016)
dil
f. Gönül. Dilimda tolghan xoshalliq – Gönlüm sevinçle dolu. Bu söz hemmining tilida we dilida – Bu söz herkesin dilinde ve gönlünde. Dilde bolsa, tilgha kélidu – Gönülde olsa dile gelir. Janu-dilim bilen – Can ve gönlüm ile. Dili bahar – Sevecen.