İç
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
iç
1. и. 1) эч; şehrin içinde шәһәр эчендә; 2) эч, корсак; iç hastalıklarım авырулары; 3) күңел, йөрәк; içimde эчемдә (күңелемдә); iç ferahlığı күңел күтәрәнкелеге; 4) эче, төш; fındık içi чикләвек теше. 2. с. 1) эчке; iç alem эчке (рухый) дөнья; iç çamaşırı эчке кием; 2) эчке эшләр белән бәйле; iç politika эчке сәясәт □ iç asalak биол, эндопаразит; iç başkalaşım геол. эңдоморфизм; iç ses линг. синкопа; iç ses türemesi эпентеза ◊ içi dış» birdir эчендәге тышында; içim açıldı күңелем күтәрелде; içi sıkılıyor эче поша; içini boşatmak эчен бушату
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
iç
Türkiye Türkçesi: iç
Azerbaycan Türkçesi: iç
Başkurt Türkçesi: is iski yak
Kazak Türkçesi: iş
Kırgız Türkçesi: iç içki cak
Özbek Türkçesi: iç
Tatar Türkçesi: iç içki yak
Türkmen Türkçesi: iç
Uygur Türkçesi: iç
Rusça: vnutrennost' vnutrenn'aya storona
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
iç
is.
1. Bir şeyin içərisi, daxili, iç tərəfi. Əvvəl evin içi, sonra çölü. (Ata. sözü). Mağaranın içi yumşaq ağac qabıqları ilə döşənmişdi. A.Şaiq. Əşrəf yavaşcadan sürünüb kola yaxınlaşdı, əli ilə kolun içini yoxladı. S.Rəhman. // Bir şeyin ortası, arası. Otların içində uzanmaq. – [Məşədi İbad:] Sən kimi bir gözəli; Bağın içində görəsən. Ü.Hacıbəyov. // Qapalı, örtülü, ya oyuq olan şeylərin boşluğu. Qutunun içi. Tabağın içi.
2. İnsan və heyvanların döş və qarın boşluğunda yerləşən üzvlər; içalat. Musa kişi toğlunun içini təzəcə çıxarıb, Gülnazın əlindəki mis qaba qoymuşdu ki, həyət qapısı döyüldü. M.İbrahimov. • İç qovurması – cızbız. İçə qonaq eləmək. İç yağı – bağırsaqları örtən piy təbəqəsi.
3. Məğz, ləpə, özək (qabıqlı meyvələrdə). Badam içi. İçi çürük qoz.
4. məc. Bir şeyin daxili və gizli, görünməz cəhəti; batin. İçim özümü yandırır, çölüm özgəni. (Məsəl).
5. İçdən, içindən şəklində zərf – könüldən, ürəkdən, səmimi-qəlbdən. İçdən gələn sözlər. İçdən arzu etmək. – Anası guya şikayət edər kimi oğlunun saydığı bu sifətlərinə içindən sevinir, fərəhlənir, bir parça da lovğalanırdı. Qantəmir.
6. İçində şəklində zərf – 1) daxilində, içərisində. Evin içində. Quyunun içində. Hovuzun içində. – İnsan nəfəs alanda onun ağzından və burnundan çıxan hava bədənin içində xarab olmuş havadır. H.Zərdabi; 2) ...ərzində, ...zərfində, ...müddətində, ...içərisində. Bir qız gördüm biçində; Sarı sünbül içində; Burda bir toy olacaq; Gələn ayın içində. (Bayatı). Bir neçə il bundan əqdəm Danabaş kəndində bir uşaq məktəbə gedən günün sabahısı uşağın atasının yeddi qoyunu bir gecənin içində çərləyib ölür. C.Məmmədquluzadə. [Cahanın] qoçaqlığını ondan bil ki, bu yaşında üç-dörd ayın içində savadlandı. Ə.Haqverdiyev; Düşünürəm: – Nə qazandım; Otuz yeddi il içində? B.Vahabzadə; 3) ...arasında, ...içərisində, ...sırasında. Vaqif səni sevdi xublar içində; Bir təzə qönçəsən gülzar içində. M.P.Vaqif. [Mərcan bəy:] Mənim təzə arvadım hələ üzün mənə göstərməyibdir və söz veribdir ki, qonaqların içində üzünü mənə göstərsin. Ü.Hacıbəyov. Kamal da bu gənc modelçilər içində idi. M.Rzaquluzadə; 4) bir şeyin çoxluğunu, artıqlığını, yaxud hansı vəziyyətdə baş verdiyini bildirir. Qızdırma içində sayıqlamaq. Tər içində olmaq. – Ehtiyac içində böyütdü onu; Böyütdü atalı, yetim oğlunu. B.Vahabzadə. Həyətdə hər şey nur içində üzürdü. Ə.Vəliyev. // ...içinə şəklində – ...arasına, ...içərisinə. Nəçərnik öz qonaqları ilə çıxdı camaatın içinə. C.Məmmədquluzadə. ...içindən şəklində – ...ortasından, ...arasından. Maşın kəndin içindən keçdi. // İçimizdə şəklində – aramızda, sıramızda. İçimizdə pis adam yoxdur.
7. sif. İçəridəki, daxili. İç qapı. İç qabıq. • İç qala – böyük qalanın içindəki kiçik qala; qalaça, ərk. ‣ İç üzü – bir şəxsin hələ heç kəsə məlum olmayan siması, xüsusiyyəti, mahiyyəti və s. keyfiyyəti. İç üzünü açmaq. İç üzünü bilmək. – Məşədi Kazım ağa isə öz məqsədini bildirmək və özünün iç üzünü açmaq istəmirdi. M.S.Ordubadi. // Bir şeyin həqiqi mahiyyəti, batini, gözə görünməyən daxili cəhəti, halı. [Səyavuş:] Heç yalan deyilmiş anamın sözü; Başqa imiş sarayların iç üzü. H.Cavid. [Nadir] sanki ayla danışıb, bütün bu sirlərin iç üzünü ondan bilmək istəyirdi. B.Talıblı. İçi getmək – çox arzu etmək, son dərəcə istəmək, can atmaq, bir şeyin həsrətində olmaq. İçi gülmək – ürəyində şad olmaq, məmnun olmaq, candan sevinmək, hiss etdirmədən sevinmək. Ağsaqqallardan biri: – Kərbəlayı, bizim də məqsədimiz elə sənsən. Yoxsa Safo azaylansa da, bu qohumluqdan içi gülür. S.Rəhimov. İçi içini kəsmək – bax. içi içini yemək. [Hacı Əhməd:] ..Dünən camaat o qərarı çıxaranda mənim içim içimi kəsirdi. C.Cabbarlı. İçi içini yemək – arzusunu yerinə yetirə bilmədiyi üçün çox üzülmək, həyəcan və iztirab keçirmək. İçi qan ağlamaq – halını büruzə vermədiyi halda, çox həyəcan və iztirab keçirmək. İçi üzülmək – aclıqdan üzülmək, əldən düşmək. Saat yeddiyə işləyirdi, lap içim üzülmüşdü. Mir Cəlal. İçindən qovrulmaq (qırıla-qırıla qalmaq) – acığını, hirsini və ya başqa bir hissini üzə verə bilmədiyi üçün çox əzab və iztirab keçirmək. Qumrunun mərmər kimi ağ vücudunu gördükcə atlı içindən qovrulur. Mir Cəlal. Zeynal bəy içindən qırıla-qırıla qaldı. M.Hüseyn. İçini arıtlamaq (arıtmaq) – bax. boğazını arıtlamaq (“boğaz1”da). Bu vaxt molla Qafar içini arıtlaya-arıtlaya (z.) daxil oldu. S.Rəhimov. Bekar arvad ilə qabaq-qabağa oturub yeyir, içini arıdıb deyirdi: – Ye getsin, ay çörəkçi qızı! Mir Cəlal. İçini çəkmək – 1) dərindən nəfəs almaq, köks ötürmək. Qız dərindən içini çəkərək düşünməyə başladı. A.Şaiq; 2) həyəcanını, iztirabını, heyrətini dərin bir nəfəs çəkərək, büruzə vermək. Məsmə heyrətlə içini çəkdi: – Bu nə deyir, lap küfr danışır, Mirzə qardaş! Mir Cəlal. [Səməd] gəlinin qəfildən necə diksindiyini, hətta heyrətlə içini çəkdiyini hiss etdisə də, buna məna vermədi. İ.Hüseynov; 3) hıçqırıb ağlamaq. Mülayim xala içini çəkib ağladı. S.Rəhimov. Əminə ufuldaya-ufuldaya bir az susub durdu, sonra birdən içini çəkib, ağlamağa başladı. Ə.Əbülhəsən. İçini gəmirmək – bax. içini yemək 1-ci mənada. İntiqam hissi canavar kimi Gəldiyevin içini gəmirirdi. Mir Cəlal. İçini yemək – 1) acıq çəkmək, dərd çəkmək; dərd, qəm, qüssə içində qovrulmaq. Qadın bu dərd ilə içini yedi; Bir axşam varlığa əlvida dedi. S.Vurğun. Sərhəng Səfai isə gözünü mütəmadiyən baxışmaqda olan Şəmsiyyə və Şahpurdan çəkə bilmir və içini yeyirdi. M.İbrahimov; 2) çox qalmaqdan, ya da çox dəyməkdən içi boşalmaq (qarpız haqqında).
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
iç
I. daxil, batil, içalat
{dâhil, batıl, iç organlar}
II. ləpə, özərk
{baklalı bitkilerin içi, özerk}
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
iç
iç
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
iç-
II, 1. içmek; çay iç- : çay içmek; 2. yemek; sorpo iç : çorba içmek; tamak iç- : yemek yemek; aştık köp bolup, eki cıl içpeyt ats. ekin ne kadar çk olursa- olsun, iki sene yetmez; içerdin aşın içpes keçet ats. : başkasınınki için acımaz (harf. : yemesi mukadder olmayan kimse, yiyecek adamın her heesabına imtina ediyor) ; iççip çıçar avm. tufeylî, uyuntu.
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
iç
I, 1. her şeyin içerisi; iç kısmı; içinde: birisinin, bir nesnsnin iç tarafında (mekân ve zaman hususunda) ; üydüñ içinde: ev içinde; üstöldüñ içinde: masa içinde; beş kün içinde: beş gün zarfında; içine; üydüñ içine: obanın içine; iç küydü yahut iç küydülük: tehevvür, aşırı hiddet; garaz; gizli düşmanlık, kin; alardıng iç küydüsü bar: onların kini vardır; iç küydülük menen; garazla; kızgınlıkla, hiddetlenerek; iç arasınan: (onlar) kendi aralarında, gizlzce; içi buzuk: ahlakça bozuk, namussuz; içi keñ: iyi kalplı; cömert; içi tar: bethah; kıskanç hasis; iç bışır- : iç sıkıntısını mucip olmak, gücendirmek, başa dert olmak, bıktırmak; içi bışat: canı sıkılıyor, iççine bıkkınlık gelmiş; aytkan sözünö içim cılıp kaldı: söylediği söz hoşuma gitti; onunla mutabık kaldım; iç arabızda bk. ara 1; içiñe sakta! : sır olarak sakla! soğumun cüygün bolso, içiñe sakta ats. : kestiğin hatvanların (bk. soğum) semiz olursa sır olarak sakla! ; içimen tap kişi: ketûm, ağzı pek adam; caman cakşı içte bolsun: iyi- kötü her ne ise, içte kalsın: kötülükle anmayın! ; 2. karın; kursak; mide; içim ooruyt: karnım ağrıyor; içi ötöt: içi sürüyor; midesi bozukmuş; içi ooruyt: karnı ağrıyor; içi al- : mideyi bozmak; açı bağan saamal içti alat: elşimemiş kımız mideyi bozuyor; 3. ters taraf, astar (giyimde); çapandın içi: kaftanın astarı.
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
iç
at.1. Göwrede aşgazanyň, içegäniň, böwregiň we ş.m. ýerleşen ýeri; içki boşluk. Içiňiz häzir gowy bolar welin, iýýän zadyňyza pikir bereweriň! (B. Pür- liýew). 2. Enäniň göwresi. Çaga terbiýesi perzent dünýä inenden soň däl-de, ol heniz enesiniň içindekä başlanýandyr (“Nesil”). 3. Bir zadyň içki göwrümi, sygymy, zat ýerleşýän ýeri. Maşynyň içine-de dört adam ýerleşer. 4. Bir ýeriň ýa-da bir zadyň arasy, ortasy, jümmüşi. Haýatyň içine ýygnalan zatlar näme? Tokaýlygyň içi. 5. göç.m. Adamyň pikiri, päl, niýet. Ol hiç kime içini aýtmaýardy.
‣ Içi düşmek gawun, garpyz ýaly önümleriň içi öte bişip zaýalanmak. Içi gaýnamaz gaty perwaýsyz; äwmezek. Içi güjükli gürrüň kinaýa, kine gatyşykly aýdylan igençli gürrüň. Içim tap içki syryny aýtmaýan, içi pikirli (adam hakynda). Içim tap adam. Içinden gaty (ýaman) getiren sözüň doly manysynda örän mekir, niýeti ýaman, içi pis. Ol içinden gaty getireniň biridi, oňa janyňy ynanarlyk ýokdy. Içinden ýalyn geçen durmuşda, işde bişişen, köpi gören. Ol içinden ýalyn geçen adamdyr, sähel zat üçin özüni ýitirip durmaz (“Nesil”). Içinden ýol eden ser. Içinden gaty (ýaman) getiren. Içini köwmek biriniň ugruny tapmak, ugruny ýekelemek, yrmak, öwüp öz diýeniňi etdirmek, ýel bermek, götergilemek. Kuly ussanyň içini has köwmek üçin, ussa baka garady (A. Durdyýew). Içini üzmek bir zadyň köpüsini almak, bilner derejede egismek, azaltmak, köpüsini sowmak. "Tygşytlanja pullarymyň içini üzüpsiň-le" diýip, gelin adamsynyň ýüzüne seretdi. Içini ýakmak biriniň gaharyny getirmek, birine garşy gidip, janyny ýakmak. – Tur, meniň içimi ýakma, tur, şu taýdan ugra! – diýip, ejesi oglunyň ýüz-gözüni ýolmalap barýardy (A. Durdyýew). Içiňden geçip barmak ýiti sowuk zerarly üşemek. Gyşyň çapgyn şemaly içiňden geçip barýar.Içiňde saklamak hiç kime aýtman, syr saklamak. Içiň eljuk diýmek gaty ajykmak, iýesiň gelmek. Içiň gatamak täretiň ýöremezlik. Bizde iç gatamak ýaly keseller-ä derman ösümlikleriň hasabyna ýeňiljek bejerilýär (“Saglyk”). Içiň gorulmak gaty ajykmak. Biziňem-ä içimiz gorlupdyr, heý, garbanmaga zat ýokmy? (“Türkmen pýesalary”). Içiň gülmek bir zada keýp etmek, bir iş üçin göhüň gelmek; bolmaýan bir zada içiňden guwanmak. Içiň gysmak edere iş tapmazlykdan ýa-da ýekelikden ýaňa karar tapyp bilmezlik. Iş edýän adamyň içi gysmaly däldir (B. Seýtäkow). Içiňi bermek 1) birine ýaşyryn, gizlin syryňy aýtmak, oý-pikiriňi birine ynanmak. Ol hemme adama syryny aýdyp, içini berip ýörmeýärdi. 2) ser. Içiňi gidermek. Içiňi boşatmak ser. Içiňi dökmek. Içiňi çekmek duýdansyz bir zada haýran galmak, ör- gökden gelmek. Şol wagtda gelip giren Mama içini çekdi: – Wah, nalajedeýin! (B. Kerbabaýew). Içiňi dökmek birine ýaşyryn syrlaryňy aýtmak; derdinmek, zeýrenmek. Içiňi gepletmek daşyňa çykarman pikirlenmek, öz göwnüňe geňeşmek, öz ýanyňdan oýlanmak. Içiňi gidermek türkmen milli göreşinde: garşydaşyňa içiňi aldyrmak, biliňi pugta gysdyrmak. Pälwanlaryň biri goşaryny gysanda, beýlekisi içini giderdi. Içiňi hümletmek närazylyk bildirmek, nägile bolmak, içiňden gaharyň gelmek. Içiňi it ýyrtmak bir zat üçin gyssanmak, howlukmak, ynjalygyň gaçmak. Şekeriň bolsa içini it ýyrtyp barýar (B. Gulow). Içiňi sowatmak bir iş edip, keýpden çykmak, ahmyrdan çykmak, köşeşmek. Ýangynly garrydyr, söger, içini sowadar, gider (N. Saryhanow). Içiňi tutmak alaçsyzlykdan ahmyr astynda galmak, bir zada namys etmek, ahmyrly bolmak. Eger daýhan bolsa, toprakdan alyp, Oňa bermeýänme tutýandyr için (G. Ezizow). Öz gazan çukuryňa özüň ýykylyp, içiňi tutarsyň. Içiňi ýakaýyn diýen ýaly bilgeşleýin diýen ýaly, gaharyňy getirmekçi bolýan ýaly. Içiň tütemek bir zat sebäpli janyň ýanmak, aryň köýen ýaly bolmak. Sazandanyň soňky beren jogabyna onuň içi tütedi (N. Saryhanow). Içiň ýanmak bir zada janyň ýanmak, gaharyň gelmek. Içi pikirli mekir. Ol gaty içi pikirlidir. Içi pis adama ýagşylyk etsem diýen niýeti ýok. Ol şeýle bir içi pis adam eken. Içi ýatakly gören, eşiden zady hakynda gürlemeýän, bilýän zadyny içinde saklaýan (adam hakynda). Ol gaty içi ýatakly adamdy, agzyndan gep eşitjek gümanyň ýokdur. Içi ýylamazlyk birine bolan ýaramaz garaýşy aýrylmazlyk. Meniň ondan tarap içim ýylanok. Iç keselleri lukmany sagl.g. iç keselleri boýunça hünärmen, terapewt. Halkyň saglygyny goramakda iç keselleri lukmanlarynyň wezipesi uludyr (“Nesil”).
Karaçay-Malkarca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Nevruz, 1991)
iç
iç, içeri, dahil, dahilî. Üynü ~i: evin içi, ~ canı: iç tarafı, şaharnı ~inde: şehrin içinde, ~in aldırğan: kürtaj yaptıran, içini boşalttıran, ~i ketgen: çocuk düşüren, düşük yapan, malnı ~i: hayvanın sindirim organlarının tümü, ~in aytıv: içindekini söyleme, sırrını söyleme, anı ~i tışıça tüldü: onun içi dışı gibi değil, aşağanıñ ~ime siñmedi: yediğin içime sinmedi, çok az yedin, ~in tışına aylandırmak: içini dışına çevirmek, malnı ~i başı: hayvanın iç organları ile başı ayağı, ~ müyüş (mat.): iç köşe, ~ hurcun: iç cep, ~ine kirmek: içine girmek, colovçum kelmey kalad dep ~imde canım cokdu: yolcum gelmeyiverecek diye içimde canım yok, ~i tutsa: canı isterse, közleri ~ine taşayğandı: gözleri içine kaymış, çökmüş, ~de tışda da anı tanımağan cokdu: içeride de dışarıda da onu tanımayan yok, ~ avruvla: iç hastalıkları, ~den çıkğan cılan bolsa da beliñe bayla (as): içinden çıkan yılan da olsa, al da beline bağla.