köz
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
köz
и. утлы күмер кисәге
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
köz
Türkiye Türkçesi: köz
Azerbaycan Türkçesi: köz
Başkurt Türkçesi: kuⱬ kıpkıⱬıl kümir
Kazak Türkçesi: şok köz
Kırgız Türkçesi: çok
Özbek Türkçesi: kor
Tatar Türkçesi: utlı kümir
Türkmen Türkçesi: kȫz
Uygur Türkçesi: çoğ
Rusça: jar posledniye tleyuşçiye ugli
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
köz
is. Od yandıqdan sonra qalan alovsuz, qızmar kömür. Ağac yanar, köz olar; Su səpmə, köz-köz olar. (Bayatı). Firəngiz göbələklərin çökəyinə duz səpib, bir-bir közün üstünə düzürdü. B.Bayramov. // məc. Qızğın, odlu, hərarətli mənasında. Əbədi bir heykəl qurur sənətkar öz ürəyində; Bu hörmətdən alov tutar, alışar köz ürəyində. B.Vahabzadə. • Köz düşmək – bax. közə dönmək. Tonqalın alovu sönüb köz düşdükcə onun başındakı fədailərin halqası daralır və sıxlaşırdı.. M.İbrahimov. Ocaq çatıldadıqca qığılcımlar ətrafa sıçraşır, yavaş-yavaş köz düşürdü. İ.Şıxlı. Köz salmaq – yandırmaq, qızdırmaq üçün yanar kömür və ya başqa bir şey salmaq, tökmək. Aqil qalxıb balaca samovara su tökdü, gətirib köz saldı, onu balkona qoyub qayıtdı. S.Rəhimov. Göyçək samovarı balkona qoyub köz saldı. Ə.Vəliyev. Közə döndərmək – 1) qızartmaq, közərtmək. Odları yandırıb közə döndərmək; 2) bərk qızdırmaq, qızmar hala salmaq. Avqust günəşinin qızdırıb közə döndərdiyi hava .. daha da ağırlaşırdı. Ə.Əbülhəsən. Közə dönmək – 1) qızarmaq, közərmək. Ocaqda kömür közə döndü; 2) yanıb puç olmaq, istinin şiddətindən tələf olmaq, xarab olmaq. Məhsul közə dönüb. Otlar közə dönmüşdü. // İstidən, quraqlıqdan yanmaq. Tiflis və Kars mahalları quraqlıqdan yanıb közə dönüblər. C.Məmmədquluzadə. Köz kimi (təki) məc. – qıpqırmızı, alov kimi. Sifəti köz kimi qızarıb. – [Koroğlu:] Sinəm odlandı köz kimi; Miskin olarmı biz kimi? “Koroğlu”. Qaşlar vəsmələnir, göz sürmələnir; Köztək yanaqları xoş şölələnir. M.P.Vaqif. // Od kimi. Ayrılıq dediyin duzlu bir sudur; İçdikcə köz kimi yandıracaqdır. R.Rza. // məc. mənada. Pul haqqında. [Qədir:] Ay başa çatmayıb ki, Qumrunun əziz cehizi, alagöz kilimi çərçiyə satılıb pulları köz kimi nağd yüzbaşının ovcuna tökülmədimi? Mir Cəlal. köz-köz: köz-köz olmaq – köz kimi olmaq, köz kimi işıldamaq. Dərdin çoxdur, döz, anam; Ürəyi köz-köz anam; Qohum-qardaş dayansın; Qoy ağlasın öz anam. (Bayatı). Bağrı köz-köz oldu “Yanıq Kərəm”in; Tellər inildədi, yandı, nə yandı. B.Vahabzadə.
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
köz
köz
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
köz
1. göz; közdün karası: göz bebeği; közdün ağı: göz akı; közünün ağı menen karadı: göz akını döndürerek baktı; közmö- köz: karşı- karşıya, şahsan, muvaccetten; anı menen közmö- köz süylöştüm: onunla şahsan konuştum; közünçö: göz önünde; kendisinden saklamayıp; köz körünö: göz göre, açıkça; közüñö kara! : gözlerinle bak! , önüne bak! ; oñ közü folk. :onun sağ eli; köz coosun al- : nazarı okşamak; kolhozdun malı köz coosun alğanday şay boldu: kolhozun hayvanları öyle bir intizama konmuştur, ki insanın nazarını okşuyor; köz kıs- : göz kıpmak; közü tik: keskin bakışlı; köz karaş: bakış, görüş, noktai nazar; köz sal- : gözlemek, bakmak (itina etmek), gözetlemek; men ölsöm, menin eneme köz sal! : ben ölürsem, benim anneme bak! ; köz bol: göz- kulak olmak; atıña köz bol! : atına dikkat et! ; özün köz kılıp turup: kendisinin huzurunda, kendisinin şahsan göreceği tarzda yaparak; közgö basar: göze çarpan, dikkati çeken, göz alıcı nazara hoş gelen; közgö basar calğız boz üy cok ele: göze çarpacak tek bir beyaz ev yoktu; közü cetti: kanaat hasıl etti; közü cetet: onun için vazıhtır; közü cetpeyt: emin değil, kani değil; köz cetkirbey: tamamiyle emin olmıyarak; köz menen bolcop: göz kararıyla ölçerek; köz cum- : 1) gözleri yummak; 2) (Abl. ile) : nihaî olarak vedalaşmak; Narınla vedaaştık, ondan vazgeçtik; köz cumdu: igfal, aldatma, kafese koyma; köz bayla- : göz boyamak: köz baylañan kez: alaca karanlık, akşam karanlığının çöktüğü zaman; köz baylanıp kalğanda folk. : alaca karanlıkta, akşam bastığında; eki közüm tört: dört gözle bekliyorum; közdön uç- : büyük, şiddetli arzu mevzuu olmak; balası közünön uçtu: çocuğunu sabırsızlıkla bekliyor, oğlunu özlüyor; közümön uçtuñ: pek fazla seni göreceğim geldi; tarbız közünön uçtu: canı karpuz istedi; köz art- : göz atmak, göz dikmek; çolokko köz artıp kalğan: lâgar beygire göz dikmiş; közü öttü: 1) öldü; 2) hırsla bakıyor, gözleri parladı; cakşı kitep körsöm, közüm ötöt: iyi kitap görürsem, gözlerim parlıyor; kursağı aç kişi tamaktan közü ötüp turat: karnı acıkmış olan adam yemeğe hırsla bakıyor; közüm toydu yahut közümdün kurtu öldü: gördüm ve tatmin edildim; köz booçu: göz boyayan; közü açık: 1) gözü açık; 2) açık göz, basiret sahibi, açık gören; 3) doğru düşünen; köz açık öt- : hayatını arzu ettiğine ermeden geçirmek; közü açık öttü: iyi hayat görmeden arzularına ermeden öldü. gözü arkada kaldı; (3 üncü şahsın bitişik zamiri birinci şahıslar için de muhafaza olunur) ; dünyödön közü açık ötömbü- ay? : bana hayatımı rahat yüzü görmeden geçirmek mi mukadderdir? ; közü vok: hazır bulunmıyan; közü cokto yahut közü cok cerde: gıyaben, onun gıyabında; aç köz: aç gözlü, tamahkâr, haris; közümdü açkandan: doğduğum günden beri; balık köz: altın veya gümüşten ince pul; sorponun balık köz mayı bar: çorbanın üstünde pul, pul yağ var; közü kızarıp ketti yahut közü kızıl boldu: kibirlendi; köz çaptır- : gözden geçirmek; közüñ akkır! : gözün çıksın! ; közün kara- : birisine tabi ve ona bağlı bulunmak; köbü alardın közün karaşat: birçokları onlara tabidirler; köz akı, bk. akı; köz karandı, bk. karandı; köz karandılık, bk. karandılık; körör köz: görüp doyulmaz, gözümün içi; közünön çıksın! : kahrolsun! ; közgö atar: iyi nişancı; 2. delik, ilmik; iyneniñ közü: iğne gözü, deliği; iynenin közündöy ğana cumuş kalğan: iğne gözü kadar ancak (yani gayet az) işi kalmış; kurcun közü: heybedeki ilmik; kurcun közü nan aldı; hurcun ilmiğine kadar doldurup ekmek aldı; 3. heybenin bir gözü; kurcunumdun eki közü teñ şıkay tolup çıktı: heybenin her iki gözü ağızlarına kadar dolu; 4. kaş (mes. , yüzükte) ; 5. tuzak ilmiği
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
köz
[kö:z], at. 1. Ýanyp, küle ýa-da kömre öwrülmedik ot bölegi, tokga ot. Gazanyň gapdalyndaky ojakda diňe köz gyzaryp ýatyrdy (B. Seýtäkow). 2. göç.m. Köz ýaly, közüň täsiri ýaly. Eşitseň ýaman söz ýagşy dostuňdan, Ýanar durar, ýüregiňde köz bolar (Seýdi).
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
köz
anat. Göz. Köz perdisi – Göz perdesi. Köz chanighi – Göz çukuru. Közning qarisi – Göz bebeği. Köz göhiri – Göz bebeği. Qoy köz – Elagöz. Xumar köz – Ahu göz. Köz eynek – Gözlük. Közge yash almaq – Gözü yaşarmak. Köz aldida – Göz önünde. Köz aldigha keltürmek – Göz önüne getirmek. Öz közüm bilen kördüm – Kendi gözüm ile gördüm. Közge almasliq – Göze görünmez. Közdin ötküzüsh – Gözden geçirme. Közüm échildi – Gözüm açıldı. Köz échip yumghiche – Göz açıp kapatana kadar. U méni közige ilmaydu – O beni hor görüyor. Köz baghlimaq – Büyülemek, sihirlemek. Köz bolmaq – Göz olmak. Köz boyimaq – Aldatmak. Köz béqishmaq – Birbirine bakmak. Köz tashlimaq – Göz atmak. Köz tegmek – Nazar değmek. Közüng tegmisun! – Nazarın değmesin! Közde tutmaq – Nazarda tutmak. Közüm toymaydu – Gözüm doymuyor. Köz tikmek – Göz dikmek. Közüm torlashti – Gözüm perdelendi. Közüm chüshti – Gözüm düştü. Közge chüshmek – Göze çarpmak; başkalarının dikkatini çekmek. Köz salmaq – Göz atmak. Köz yügürtmek – Göz atmak, bakmak. Közüngge qara! – Önüne bak! Közdin köchürmek – Gözden geçirmek. Köz qismaq – Göz kısmak. Köz quyrughi bilen qarimaq – Göz ucu ile bakmak. Közümdin yoqal! – Defol! Ötkür köz – Keskin göz. Közdin ayrilmaq – Gözden uzaklaşmak. Uning közi osal – Onun gözü kötü. Közüm yaxshi körmeydu – Gözüm iyi görmiyor. Yingnining közi – İğnenin deliği. Köz qoymaq – Göz dikmek. Toqquz köz – anat. kuyruk sokumu kemiği. Köz tiken – bot. mavi diken. Közge körün'gen dewlet erbabi – Ünlü (tanınmış) devlet adamı. Köz baghlighan chaghda – Akşama doğru. Köz qarash – Bakış açısı; nokta-i nazar, bakış, açı. Közümning ochughida – Diriliğimde, hayatımda. Közümiz barda – Diriliğimizde, hayatımızda. Közümizning tirikligide – Diriliğimizde, hayatımızda. Töt köz bilen kütmek – Dört gözle beklemek. Közge körünüp qalmaq – Göze düşmek; göze çarpmak. Uning közi yorudi – O doğurdu. Közüm qiymaydu – Kıyamam. Közüm yetti – İnandım. Közüm yétidu – İnanıyorum. Közüm yetmeydu – İnanmıyorum, sanmıyorum. Közüng yetse – İnanıyorsan.
Karaçay-Malkarca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Nevruz, 1991)
köz
1. Göz. ~nü ağı: göz akı, ~ avruv: göz hastalığı, ~ kabakla: göz kapakları, ~ orun: göz çukuru, göz yuvası, ~leri aralğan: gözleri dalgınlaşan, bir şeye dalgın bakan, ~nü açıp kapağınçı (d): göz açıp kapayana kadar, ~ lerin capmak: gözlerini yummak, gözlerini kapamak, köz capmay taña çıkdım: göz yummadan sabaha çıktım, ~leri cılamuktan toldu: gözleri yaşla doldu, bir ~ü sokurdu: bir gözü kördür, ~ cetdirmek: göz altında tutmak, göz gezdirmek, göz kulak olmak, ~ü cetmegen: gözü iyi görmeyen, ~üm cetmeydi: gözüm iyi görmüyor, ~leri karmalmak: gözleri kör olmak, ~leriñ karmalsın: gözlerin kör olsun, ~ge ilinmek: göze ilişmek, dikkati çekmek, göze batmak, ~ tiymek: nazar değmek, kızğa ~ tiygendi: kıza nazar değmiş, ~ bolmak: göz olmak, nazar olmak, nazar değmek, ~ünü kıyırı bıla karamak: göz ucuyla bakmak, çaktırmadan bakmak, savutlağa ~ cetdire tur: eşyalara bakarak ol, eşyalara göz kulak ol, tuv maşalla ~ tiymesin: tu maşaallah nazar değmesin, ~ü bıla körgença: gözüyle görmüş gibi, ~ aldağan arivluk: gözü aldatan güzellik, göz kamaştıran güzellik, ~ kamağan arivluk: göz kamaştıran güzellik, ~ baylanñan zaman: alaca karanlığın çöktüğü vakit, gözün seçemeyeceği derecede karanlığın çöktüğü zaman, ~nü gincisi: göz bebeği, ~ümü carığı (d): gözümün nuru, gözümün ışığı, köznü cumup açhınçı: gözü yumup açana kadar, ~ünde ösmek: gözünde büyümek, ~ünden körmek: gözünden görmek, atamı sağatın anı ~ünden körüp saklayma: babamın saatini onun gözünden görerek saklıyorum, ~ge körünmek: göze görünmek, ~üñe körünñen bolur: gözüne görünmüştür, ~leri kamamak: gözleri kamaşmak, ~ü karamak: gözü bakmak, imrenmek, başha ~ bıla karamak: başka gözle bakmak, ~ü karañı etmek: gözü kararmak, ~lerim karañı etdile: gözlerim karardılar, ~üne cuk tüşmek: gözüne bir şey kaçmak, ~ü kıymak: gözü kıymak, ~üm kıymaydı: gözüm kıymıyor, cukudan ~leri kısılıp baradı: uykudan gözleri kapanıp gidiyor, ~ümde oğum bolsa urur edim (d): gözümde okum olsa vururdum, ~leri süzülmek: gözleri süzülmek, süzgün bakmak, ~-baş: göz kafa, ~ün başın sındırğandıla: kafasını gözünü kırmışlar, ~üne başına cetdirmek (d): azarlamak, hafifçe okşamak, ~den taşaymak: gözden kaybolmak, ~den tas bolmak: gözden kaybolmak, ~ tuvra: göz önü, ~den taşay: gözümden kaybol, ~üne türtülgenni körmeydi (d): gözüne batanı görmüyor, gözüne çarpanı farketmiyor, ~üne çöp bolup tüşse da uvarık tüldü (d): gözüne çöp olarak kaçsa da oğuşturmayacak, ~üñ çıksın: gözün çıksın, ~ü çırak barmak (d): dalgın dalgın bir yere bakmak, elinde olmadan bakışlarını bir noktaya toplamak, karağan ~ge ayıpdı (d): gören göze ayıptır, ~üñ avrusa koluñu tıy, karnıñ avrusa avzuñu tıy (as.): gözün hastalanırsa elini tut, miden hastalanırsa ağzını tut, ~den ketgen kölden da ketedi (as.): gözden uzaklaşan gönülden de uzaklaşır, ~ körgenni kötlek ceñer (as.): gözüyle göreni arkasıyla gören yenermiş, ~üne karama da sözüne kara (as.): gözüne bakma da sözüne bak, ~ sokurdan korkma, kölü sokurdan kork (as.): gözü körden korkma, gönlü körden kork, ~ünde teregi bolğan çöbü bolğanña sokur dey edi (as.): gözünde merteği olan çöpü olana kör dermiş, ~ü çıkğan kaşına bek (d): gözü çıkan kaşına sıkı; 2. Göz, bölme. Üyügüz nença ~dü: eviniz kaç gözdür, terezeni ~leri: pencerenin delikleri, pencerenin gözleri, bal taraknı ~leri: bal peteğinin gözleri.
Dîvânü Lugâti’t-Türk Dizini (TDK)
köz
gôz·I, 46, 55, 157. 170,178, 179, 183, 212, 222, 243, 291, 296, 299, 340, 359, 379, 464, 477, 515, 524;II, 45, 115, 130, 157, 172, 176, 228, 232, 245, 247, 252, 277, 279, 280, 306, 311, 334, 345; III, 5.14,17, 33, 42, 55, 64, 76, 83, 84, 86, 97, 124, 151,
ateş koru, köz, I, 337