kök
Türkiye Türkçesi – Arı Duru Türkçe Sözlüğü (Kuleli, 2013)
kök
[Köken: Yerel] Damar, Kök
[Köken: Yerel] (dilbilgisi) Damar
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
kök
I и. 1) тамыр; kökünden çekmek тамыры белән чыгару; diş kökü теш тамыры; 2) нигез, чыганак; 3) мат. тамыр; kare kökü квадрат тамыр; 4) гр. тамыр; kelime kökü сүзнең тамыры
kökII и. иск. боргыч (кыллы музыка коралында, көйләү өчен)
Arı Duru Türkçe – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kuleli)
kök
1. Ayar (araç, gereç, alet)
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
kök
Türkiye Türkçesi: kök
Azerbaycan Türkçesi: kök
Başkurt Türkçesi: tamır
Kazak Türkçesi: tübir
Kırgız Türkçesi: uŋğu negiz
Özbek Türkçesi: özäk
Tatar Türkçesi: tamır
Türkmen Türkçesi: kök
Uygur Türkçesi: tomur
Rusça: koren'
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
kök
Türkiye Türkçesi: kök
Azerbaycan Türkçesi: kök
Başkurt Türkçesi: tamır töp nigiⱬ
Kazak Türkçesi: tamır kök
Kırgız Türkçesi: tamır
Özbek Türkçesi: ildiz tàmir
Tatar Türkçesi: tamır töp nigiz
Türkmen Türkçesi: kök
Uygur Türkçesi: yiltiz tomur
Rusça: koren'
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
kök
I. is.
1. Bitkilərin torpaq altında olan, suyu soran və onları qidalı maddələrlə qidalandıran yarpaqsız hissəsi; rişə. Ot öz kökü üstündə bitər. (Ata. sözü). Biçinçilərdən biri orağını böyük bir qanqalın kökündən endirərkən quş balaları “cik-cik” edib .. qalın otlar arasına soxuldular. A.Şaiq. Kökləri kəsilmiş ağaclar gurultu ilə yıxılırdı. H.Seyidbəyli. // Bitkilərin müəyyən məqsəd üçün qazılıb çıxarılan yeraltı hissəsi. Biyan kökü. Tikan kökü. // Kökümeyvəli bitkilərin ərzaq kimi işlədilən yeraltı hissəsi (kartof, soğan və s.).
2. Sarı, sarı-qırmızı, qara rəngli kökümeyvəli bitkilərdən birinin adı; yerkökü. Bazardan kök almaq. Kök şirəsi. – Aslan əlinə bir kök alıb xırtıldada-xırtıldada yeməyə başladı. S.Vəliyev.
3. Saçın, dişin və s.-nin bədənin içində olan hissəsi. Diş kökü. Saçın kökü. // Bədən üzvünün bədənlə birləşən yeri, dib qismi. Dilin kökü.
4. məc. Nəsil, əsil-nəsəb, mənşə. Mənim ki başımın tükləri ömrümdə qıvrım olmamışdır, .. nəslimizdə, kökümüzdə də olmamışdır. S.Rəhimov.
5. dilç. Sözün önlük və şəkilçiləri çıxdıqdan sonra qalan hissəsi. Sözün kökü. Bir kökdən ibarət sözlər.
6. riyaz. Müəyyən dərəcəyə qaldırdıqda yeni bir kəmiyyət alınan ədəd. Kvadrat kök.
7. məc. Əsas səbəb, əsas illət. Məsələnin (işin) kökü. – Bu hadisələrin əsas kökü azərbaycanlıları paytaxtdan uzaqlaşdırmaq və Qızıl Arslanı təkləmək məqsədləri üzərində qurulmuşdu. M.S.Ordubadi.
8. Kökündən şəklində – 1) əsla, qətiyyən. [Niyaz:] Belə iş bu küləkdə; Mümkün deyil kökündən. Ə.Əlibəyli; 2) tamamilə, yerli-dibli. Həyat kökündən dəyişmişdir. – Mümkün olsa lap kökündən qaldırıb bir zənn ilə; Cümlə mətbuatı viran etməli bundan sora. M.Ə.Sabir. ‣ Kök aparmaq – bax. kök salmaq 2-ci mənada. Həqiqət halda da dörd gün davam edən məhkəmə, mühitimizdə az-az təsadüf edilən, amma əsası yaşayışımızın dərinliklərinə kök aparan bir işə baxırdı. T.Ş.Simurq. Kök atmaq – 1) bitkilərin torpaq altında olan hissəsində köklər əmələ gəlmək; rişələnmək, yayılmaq. Elə bil ki, Dəmirçioğlu yüzillik bir ağac olub yerə kök atmışdı. “Koroğlu”; 2) məc. bir yerdə törəyib artmaq. [Dərviş:] Canımın bir hissəsi vətənimdə hasil olubsa, o biri ləzzətli, dadlı hissəsi bu dağların aralarında .. kök atıbdır! A.Divanbəyoğlu. Kök salmaq – 1) bax. kök atmaq. Bu körpəcə meynəni qoru hər bir zavaldan; Qoy torpaqda kök salıb, bərkitsin öz yerini. S.Rüstəm; 2) məc. yer tutmaq, möhkəmlənmək, möhkəm və həmişəlik yerləşmək. Əl yarası tez gedər; Kök salar dil yarası. (Ata. sözü). Cəlil ağanın .. qəlbində kök salmış qəbih adətləri ona tərk etdirmək mümkün deyildi. İ.Musabəyov. [Fətullanın] şəhərə yaxın kəndlərdən birində evlənib kök saldığını bilirdim. Mir Cəlal. Kökü (kökünüz, kökləri) kəsilsin! – qarğış, nifrin ifadəsi. Onların, görüm, kökləri kəsilsin! Kökü kəsilmək – 1) tamamilə yox edilmək, məhv edilmək, puç edilmək; yox olmaq. Dostların əlilə bir tikan təki; Belə adamların kəsilər kökü. S.Rüstəm. [Süleyman:] Bataqlıq qurudulub, yerində meşə zolaqları və tarlalar salındıqdan sonra qızdırmanın kökü kəsildi. M.Rzaquluzadə; 2) tələf olmaq, mövcud olmamaq, nəsli kəsilmək. Abşeronda çoxdan kökü kəsilmiş canavar, tülkü, çaqqal kimi ziyanverən heyvanlar haradansa peyda olub. M.Rzaquluzadə. Kökündən vurmaq – 1) dibindən kəsmək, görünməz etmək, yox etmək. Saçını kökündən vurmaq; 2) məc. tutarlı söz demək, kəsərli cavab vermək. Kökünə çatmaq – əsasını, mahiyyətini bilmək, dərindən öyrənmək, künhünə varmaq. [Xan:] Axund, çox zehinli uşaqdır.. Hər nə də görür, soruşub kökünə çatmaq istəyir. Çəmənzəminli. Kökünü (yer üzündən) kəsmək – tamamilə, bir daha törəməyəcək şəkildə yox etmək, məhv etmək. Yalnız bu yolu davam etdirməklə zülmün kökünü kəsmək mümkündür. M.S.Ordubadi. Kəssin deyə düşmənin kökünü yer üzündən; Qoymaram korluq çəkə benzindən onları mən. R.Rza. Kökünü qazımaq – 1) bax. kökünü kəsmək. [Hacı Mehdi:] Allah sizin kökünüzü yerdən qazsın. Ə.Haqverdiyev; 2) məc. əleyhinə iş görmək, zərərinə işləmək. Özünü dost kimi göstərən çar hökuməti gizlində xalqın kökünü qazıyırdı. A.Şaiq.
II. sif.
1. Ətli, şişman, gonbul, yoğun (arıq ziddi). Kök uşaq. Kök qoyun. Kök adam. – Həsrət ilə pişik çəkirdi keşik; Gördü gəlir neçə qəvi, kök pişik. S.Ə.Şirvani. [Qurbanəli:] Baş üstə!.. Sən məni bu işdən xilas eləsən mən sənə hələ bir kök toğlu da bağışlaram. N.Vəzirov. [Arvad:] ..Hinduşkanın bir kökünü tut, kəs. B.Bayramov.
2. məc. dan. Özündən sonra gələn sözün qüvvətini, mənasını, təsirini gücləndirir. Əvəzində Qəhrəmandan bir kök töhmət al, eləmi? – deyə Əsəd donquldana-donquldana başını yellədi. S.Rəhimov. Sitarə kök bir dəstə hazırlamışdı. Mir Cəlal. [Nəcmi] xüsusən axırıncı sinifdə ən çox hirsini boğazına yığan şagirdə kök bir sıfır verər. Ə.Əbülhəsən.
III. is. Musiqi ifadəliyinin vəzn, tembr və s. kimi ünsürlərindən biri. Müxtəlif yüksəklikdə olan səslərin müəyyən sistem əsasında təşkil olunması ilə əldə edilən səslərin qarşılıqlı münasibətinə kök deyilir. Ə.Bədəlbəyli. // Simli musiqi alətlərində kökləməklə səslərdə yaradılan qarşılıqlı ahəng; həmahənglik. Musiqi ifadəliyinin bir çox mühüm ünsürləri (kök, vəzn, tembr və sairə) məhz melodiyanın tərkibində birləşərək bir vəhdət təşkil edir. Ə.Bədəlbəyli. • Kök etmək (eləmək) – 1) bax. kökləmək1. Tarı kök etmək. – Bu hində Baxşı kamançanı kök eləyir və başlayır segah-zabil havasını çalmağa. C.Məmmədquluzadə; 2) məc. sazlamaq, hazırlamaq. [Rəşid:] Hə, Qurbanqulu belə evləndi, – deyib, qəlyanını kök etməyə başladı. T.Ş.Simurq. Kökdən düşmək – simləri boşalmaq, kök (tarım) olmamaq, həmahəngliyini itirmək (tar, kamança və s.-də). İllərin tozu basmış, düşmüşdü kökdən simi; Bir də onu çalmağa heç gəlmirdi gümanı. Ə.Cəmil.
IV. is.
1. İri tikiş.
2. Sonradan əl və ya maşınla əsaslı tikmək üçün atılan iri tikiş. • Kök atmaq (getmək) – bax. kökləmək2.
V. Adətən tərkiblərdə işlənib, xarici görünüş, vəziyyət, hal, halət mənasını verir. Pis kökdə görmək (pis vəziyyətdə görmək). Öz kökünə qoymaq (özü kimi etmək). – [Mahmud:] Adəmi behiştdən qovdular, onlar da düşdülər mən kökə. Ə.Haqverdiyev. [Möhsün:] Musa, gətir, bu kökdə şəklimizi çəkdir. Mir Cəlal. ‣ ...kökə qoymaq – bax. ...kökə salmaq. Bilmirəm niyə belə oldu? Bu oxumaq səni nə kökə qoydu? S.Rəhimov. ...kökə düşmək – ...vəziyyətinə, ...halına düşmək. Belədir qayda, nəhayət, düşəcəkdir bu kökə... S.Rüstəm. Mahmudun .. sənədləri, kim bilir, nə kökə düşmüşdür. Ə.Əbülhəsən. ...kökə salmaq – ...vəziyyətinə, ...halına, ...şəklinə (...vəziyyətə, ...hala, şəklə) salmaq. Pis kökə salmaq. – [Tacirlərdən biri:] Başına dönüm, Qaçaq Nəbi, bizim var-yoxumuzu əlimizdən alıb, özümüzü də bu kökə saldı. “Qaçaq Nəbi”. [Ələsgər:] A boyunu yerə soxum, beyni olan da iki arvad alıb, özünü bu kökə salarmı? Ə.Haqverdiyev. Yığışıb min dənə şeytan balası hər tükünə; İstəyirsən məni də lap salasan öz kökünə? Ə.Nəzmi.
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
kök
I. yağlı
{yağlı}
II. saz
{sağlam}
III. əsas
{esas}
IV. ətli, canlı, əndamlı
{etli, canlı, endamlı}
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
kök
havuç, kök, nesep, şişko, şişman
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
kök
I, kunduracı ipliği yerinde kullanılan sırım; kerege (bk.) leri bağlamak için kullanılan ince kayış parçaları.
II, 1. gök; kökkö çık- mec. : (göklere çıkmak) gelişmek, müreffeh olmak, tam bir bolluk içinde bulunmak, 2. lâcivert, mavi; mala kök: kök ala: tendeki morluk (bere yeri); kök şilti: pek yorulmuş, bitkin, kuvvetten düşmüş; kök şilti bolup, ölöyün dep cüröt: kuvvetten düşerek ölecek bir hale gelmiş; kök kıtan: balıkçıl kuşu; kök meltey bk. meltey; kök cele: alâimisema; 3. yeşil (bitki hakkında); yeşil taze ot; 4. ak kök: sütçülük ziraat ürünleri (mahsulleri) ; küz keldi, ak- köktü cıynadık: güz geldi, biz de süt ve ziraat mahsullerini hazırladık; 5. karı- kök: ihtiyar ve genç; karı- kögü debey: küçüğünden büyüğüne kadar; 6. kök başı tar. : sudan faydalanma işlerini tanzim eden şahıs; 7. kır (at donu); kök at: kır at; kök cal: kır yeleli (kurt; Destanda bahadırın sıfatı olarak sık- sık kullanılır).
III, (yahut kök bet yahut kök bettüü) israr eden, sebatlı, inatçı; kök bala: inatçı çocuk; er bolsoñ, kök bol. sözüngö bek bol ats. : yiğit olursan sebatlı ol, sözünün de eri ol! ; kök mee = = kökmöö.
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
kök
I, at. 1. Ösümligiň ýerden ýokumly maddalary hem-de yzgar alýan ýerasty damarlary. Çynaryň köki. 2. Bir zadyň özeni, düýbi, esasy. Türkmenlere özleriniň beýik taryhy köklerini ýada salmak, özlerini dünýä jemgyýetçiliginiň doly hukukly we hormatly agzalary hökmünde ykrar etdirmek üçin örän az wagt gerek boldy (Gurbanguly Berdimuhamedow, Garaşsyzlyga guwanmak, Watany, halky söýmek bagtdyr). 3. mat. Derejä göterilende täze san berýän ululyk.
‣Kök urmak 1) gögermek, gögerip çykmak, düýp almak. 2) dürli ugurlar boýunça berkemek, çuň ornamak. Şeýle çuň kök uran dostluk-doganlygy biz her ädimde syzdyk (“Edebiýat we sungat”). Köküne palta urmak ösmez ýaly etmek, aýňalmaz ýaly etmek.
KÖK II, at. 1. Biçilen eşigiň bölekleri süýşmez ýaly, iri-iri sanjylan wagtlaýyn tikin. Ol köýnegiň ýeňiniň, ýanynyň köküni sökdi. 2. Deşilen tärimleri biri-birine baglaýan, çig hamdan edilen iki ujy düwünli gysgajyk tasma. Ol gorkuly gözlerini töweregine aýlanda, tärimiň kökleri onuň görejine gülle bolup gezeldi (B. Kerbabaýew).
‣ Kök atmak iri-iri sanjyp berkitmek, mata böleklerini tikmezden öň süýşmez ýaly etmek. Ol çakgyjygyny çykaryp, haltaň agzana kök atylan sapaklaryny kesmäge başlady (A. Gowşudow).
KÖK III, syp. Wagty hoş, oňat, gowy, gurgun. Onuň keýpi kök, ökjesi ýeňildi (A. Durdyýew).
KÖK IV, at, gepl. d. Öz öňünden gelen sözüň san, mukdar taýdan köpdügini görkezip gelýän söz. Obada ýigit köki gyt däl welin, şonuň ýaly abraýlysy kän ýok ýaly-la (T. Gurbanow).
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
kök
I Gök, mavi. Kök köz – Mavi göz. Qizilchining köki – Pancarın yaprağı.
II Yeşillik. Kök chiqarmaq – Filizlenmek.
Karaçay-Malkarca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Nevruz, 1991)
kök
1. Gök, gök rengi, mavi. ~ betli kumaç: mavi renkli kumaş, ~ közlü sabiy: mavi gözlü çocuk, ~ kögürçün: gök güvercin; 2. Gök, gökyüzü, sema. Başım ~ge cetgença boldu (d): kafam göğe erişmiş gibi oldu, ~ caşnağan: şimşek, ~ küküregen: gök gürlemesi, ~ denmi tüşgendi: gökten mi indi, ~ nü tübü teşilgença cavadı (d): göğün dibi delinmiş gibi yağıyor, mahtap ~ge çığardı: överek gökyüzüne çıkardı, ~ miyikdi minalmayma / Cer katıdı kiralmayma (d): Gök yüksek yetişemiyorum, yer sert giremiyorum, ~ge tükürseñ betiñe tüşer (as.): gökyüzüne tükürürsen yüzüne düşer: 3. Yeşil, yeşillik, çimen, yeşil çimen. Malla ~ge ketgendile: hayvanlar yeşilliğe (otlağa) gittiler, tögerek köm ~ kögergendi: etraf yem yeşil yeşermiş, ~ şay: yeşil çay.
Dîvânü Lugâti’t-Türk Dizini (TDK)
kök
gök, hava, sema·I, 64, 123, 139, 193, 244,338, 361, 362, 421;II, 27, 78, 81, 170, 252, 264, 283, 289, 307; III, 27, 124, 132, 282, 439
gök rengi, gök renk, lâcivert. III, 132, 162 § kömgök; gömgök, I, 328, 338 § köpgök; gömgök· I, 328
şehrin dõrt yanını saran yeşil bõlge, III, 132
eğer bağı· II, 283
kök, asıl· II, 284