irəli
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
irəli
zərf
1. Hərəkətin istiqamətinə görə qabağa, qabaq tərəfə (geri əksi). İrəli yerimək. İrəliyə addımlamaq. İrəli çıxmaq. İrəli sürmək. – Qaraca qız isə irəli gəlib öz dostunun zəhərlənmiş qanını sorur. S.S.Axundov. Kəhər yerindən dördnala sıçrayıb dırnağının altından palçıq topaları səpələyəsəpələyə irəli cumdu. M.İbrahimov. • İrəli vermək – 1) qabağa vermək, qabağa uzatmaq. Tüfəngi irəli vermək; 2) qabağa itələmək, qabağa çıxartmaq. Uşağı irəli verdim. // Sif. mənasında. Qabaq, ön. Məktəbin irəli tərəfi güllükdür. // İrəlidəki şəklində – öndə olan, qabaqda olan. İrəlidəki dəstə sürətlə qaçırdı. // Qabaq tərəfə, qabağa (bəzən irəliyə şəklində). Ürkə tövşüyə-tövşüyə su içmək üçün başını irəli uzadanda silah səsindən diksinib qulaqlarını şəklədi. M.Hüseyn. Sal daşının dibindən irəliyə bir qoşalülə çıxmışdı.. M.İbrahimov. Qırmızı alov irəli hücum edir, pəncələnmiş buğda dərzlərini yandırıb məhv edirdi. Ə.Vəliyev. // İrəlidən şəklində – qabaqdan, öndən, qarşıdan. İrəlidən arıq tülküyə bənzəyən alış-verişçilər qaban kimi gümrahlanıb don-don donquldanırdılar. E.Sultanov.
2. Əvvəl, qabaq. Fərəhimdən ölərəm gər səni birdən görsəm; Gəlməyindən irəli eylə xəbərdar məni. S.Ə.Şirvani. [Allahqulu:] O məndən bir-iki saat irəli gəlibdir. N.Vəzirov. // Tez. Hamıdan irəli gəldi. • Bundan irəli – 1) ...əvvəl, ...qabaq. Yetmiş il bundan irəli bina olunan Naxçıvan hamamlarının xəzinəsinin suyu yeddi ildə bir dəyişilir. C.Məmmədquluzadə. İndiki işləri görəndə on bir il bundan irəli olan bu əhvalat yadıma düşür.. Qantəmir; 2) keçmişdə, keçmiş zamanda, əvvəllər, qabaqlar. Bundan irəli arvadlar ərləri ilə fəxr edirdilər. Ə.Vəliyev. // İrəlilər, irəlilərdə şəklində – keçmişdə, qabaqlar, əvvəllər. [Qurban:] Qarı nənə, bayaq dedim, irəlilər ar eləyirdim. Ə.Haqverdiyev. [Cahangir ağa:] İrəlilərdə mən də sənin kimi eşitmişdim. S.S.Axundov.
3. İrəlini şəklində – gələcəyi, sonranı, qabağı, gələcək zamanı (dövrü, şəraiti və s.-ni). İrəlini nəzərə almaq. İrəlini düşünmək. Rəhbərlik etmək üçün irəlini görmək lazımdır. // İrəlidə şəklində – 1) qabaqda, öndə, qarşıda; 2) qabaqda, sonra. Bu xüsusda söhbət irəlidə gedəcəkdir. – İrəlidə Mərdəkanın işıqları fərq edilirdi. S.Hüseyn. Birinci gün olduğu kimi yenə də Cavad irəlidə gedir, döyüşçüləri ruhlandırırdı. Ə.Vəliyev. // Gələcəkdə, qarşıda. İrəlidə Səmədi tamamilə yeni bir həyat, yeni işlər, yeni qayğılar gözləyirdi. ‣ İrəli atmaq – ortalığa atmaq, irəli sürmək, müzakirəyə qoymaq. Onu gözəl tanıyır və həmişə qabaqda getdiyini, yeni təşəbbüslər irəli atdığını yaxşı bilirdilər. İrəli düşmək – 1) bir işdən qazanc əldə etmək, xeyir görmək, mənfəət götürmək. Hacı Sultan isə yalnız daşgərdişindən gündə qırx-əlli pud irəli düşürdü. S.Hüseyn; 2) başqasından daha tez hərəkət etmək, müvəffəqiyyət əldə etmək, qabaqlamaq. O, məndən irəli düşdü. İrəli çəkilmək – başqalarının arasından seçilib daha məsul işə, vəzifəyə təyin edilmək. [Sara] xalq məhkəməsində bir il qulluq etdi, irəli çəkildi. Mir Cəlal. İrəli çəkmək – 1) başqalarının arasından seçib daha məsul işə, vəzifəyə qoymaq. Onu məktəb müdiri vəzifəsinə irəli çəkmişdilər; 2) ortaya atmaq, irəli atmaq. Müəllim Tellinin irəli çəkdiyi şəriət məsələsini təhlil etmək istəyirdi. S.Hüseyn. İrəli getmək – 1) irəliləmək; 2) daha mütərəqqi fikirlər irəli sürmək. C.Məmmədquluzadə bəzi ictimai hadisələrin anlayışında çox irəli gedir. M.İbrahimov; 3) inkişaf etmək, tərəqqi etmək, artmaq. [Bədirnisə:] Bu, çox yaxşı qızdır. Kənddə qadınların irəli getməyinə çox can yandırandır. Mir Cəlal. [Məmməd:] Sən təsəvvür edirsənmi, beş-on ilin içərisində elm nə qədər irəli gedib? Ə.Əbülhəsən. İrəli gəlmək – 1) əmələ gəlmək, yaxşılaşmaq, düzəlmək. Uşaq günbəgün irəli gəlir. – [Baloğlan:] Daha bal da yesə, irəli gəlməz. C.Cabbarlı; 2) törəmək, doğmaq, meydana çıxmaq, baş vermək. Nöqsanlar diqqətsizlikdən irəli gəlmişdir. – [Bəypolad:] Cəsarətimin əfv ediləcəyinə əminəm, çünki səmimiyyətdən irəli gələn qüsurlar əfv edilir. H.Cavid. İrəli sürmək – müzakirə, məlumat və s. üçün təklif etmək, ortaya atmaq. İttiham irəli sürmək. Tezis irəli sürmək. Namizədlər irəli sürmək. İrəlidə getmək – 1) qabaqcıl olmaq, birinci yeri tutmaq, başqalarını ötüb keçmək. Yarışda irəlidə getmək; 2) yol göstərmək, başçılıq etmək, qabaqda getmək. Birinci gün olduğu kimi yenə də Cavad irəlidə gedir, döyüşçüləri ruhlandırırdı. Ə.Vəliyev.
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
irəli
I. qabağa
{öne}
II. əvvəl, qabaq
{evvel, ön}
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
irəli
ileri