dünya
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
dünya
и. 1) дөнья; 2) дөньяви эшләр (хәлләр); 3) җир шары
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
dünya
Türkiye Türkçesi: dünya
Azerbaycan Türkçesi: dünya
Başkurt Türkçesi: dönya
Kazak Türkçesi: dünya
Kırgız Türkçesi: dünüyö düynö
Özbek Türkçesi: dunyà
Tatar Türkçesi: dön'ya
Türkmen Türkçesi: dünyǟ
Uygur Türkçesi: dünya
Rusça: mir vselenneya
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
dünya
is. [ər.]
1. Bir küll olaraq maddənin bütün formalarının məcmusu; kainat. Dünyanın əmələ gəlməsi.
2. Yer kürəsi, yer üzü, aləm. Dünyanın qitələri. Dünyanı dolaşmaq. Dünyada elə bir qüvvə yoxdur ki, bizə qalib gəlsin. – Bütün dünyanı gəzsən, yenə də belə at tapa bilməzsən. “Koroğlu”. Dünyada gözəl çoxdu; İlqar birinən gərək. Sarı Aşıq. Əsrlər uzunu Azərbaycan qızlarının toxuduğu al-əlvan xalılar dünyanın çox ölkələrində yayılmış və şöhrət tapmışdır. M.İbrahimov. // Bizi əhatə edən aləm, bütün varlıq, bütün canlılar; mühit. Qaranlıq çökdü, bütün dünya sükuta qərq oldu. – ..Dünyada bəzi vaxt, bəlkə də çox vaxt, çox təəccüblü işlər ittifaq düşür.. C.Məmmədquluzadə. [Fitnə:] Dünyada istedad, hər böyük hünər; Daima vərdişlə inkişaf edər. A.Şaiq. // Yer üzünü, dünyanın bütün xalqlarını əhatə edən və ya bütün dünya üçün əhəmiyyəti olan. Dünya müharibələri. Dünya tarixi. Dünya bazarı. Dünya hadisələri. Dünya rekordu. – Bunlar çox zaman qapı qabağında görüşürlər, dünya müharibəsindən, qıtlıqdan, zülmdən, zalımdan söhbət edirlər. S.Rəhman. // Dini təsəvvürlərə görə, əbədi sayılan “o dünyaya” (axirətə) müqabil olaraq müvəqqəti sayılan yaşadığımız aləm. Bivəfa dünyada, dəhri-fənada; Fələk məni yetirmədi murada. M.V.Vidadi. Seyyida, eylə fərəh, çəkmə bu dünya qəmini; Çünki beşgünlük olur bülbülişeydadə fərəh. S.Ə.Şirvani. [Dərviş:] Ey cavan, otuz ildir mən dünyadan əl çəkib, gözümü axirət qapısına dikmişdim. A.Divanbəyoğlu. • Dünya malı – fani sayılan bu dünyanın maddi nemətləri. [Vəzir:] Əgər Abbas ilə Pərinin arasını vurdursan, səni dünya malından qəni eləyərəm. (Nağıl). İstəmərəm bu dünyanın malını; Qovğasını, fitnəsini, alını. M.V.Vidadi.
3. məc. Müəyyən ictimai quruluş; mədəni və ictimai-tarixi əlamətlərinə görə birləşmiş insan cəmiyyəti, ictimai mühit. Gərək tazə üsul üzrə açılsın cümlə məktəblər; Gətirmək tazə üslubə gərəkdir köhnə dünyanı. S.Ə.Şirvani. Yeni dünya quran insanlar hər şeydən qabaq namuslu, təmiz vicdanlı olmalıdırlar. Ə.Vəliyev. // məc. Qayda, nizam, həyat quruluşu, həyat tərzi. [Əsgər:] ..Bu dünya belə gəlib belə getsə, bəs axırı nə olsun, onda işimiz necə olsun? Ü.Hacıbəyov. [Həmzə] belə bir səfərə çıxmaq üçün cahan müharibəsinin kəsilməsini, dünyanın düzəlməsini səbirsizliklə gözləyirdi. Ə.Əbülhəsən.
4. məc. İnsanın müxtəlif şəkildə təzahür edən mənəvi aləmi, hissləri, təəssüratı, təsəvvürləri. Gəncin əlini sıxarkən, elə bil, onun dünyası dəyişirdi. M.S.Ordubadi. Hər ürəyin öz dünyası bir səadət arzular; Qanlar ilə yazılmışdır hər azadlıq dastanı. S.Vurğun. Udub qızıl bayraq altda onun təmiz havasını; Ürəyimdə yaratmışam bəxtiyarlıq dünyasını. S.Rüstəm. [Sarxan] bir an üçün xatirələr dünyasına atıldı. M.Hüseyn.
5. məc. Bütün insanlar, adamlar; el, xalq, camaat. Dünya yığılsa da, dediyindən əl çəkməz. Qışqırıq səsinə dünya töküldü, gəldi. Bu nədir, dünyanı başına yığmısan! – Məftun kimidir kəndinə, dünyaları saymaz.. H.Cavid. // məc. İnsanların müəyyən fəaliyyət sahəsi, aləmi. Elm dünyası. Tibb dünyası. Elm dünyasında yeni nə var? – Və lakin, bu arada çox az bir müddətin fasiləsində mətbuat dünyasında xeyli bir nəfəs genliyi əmələ gəldi. C.Məmmədquluzadə. İndi siyasət dünyası tufanlı bir dərya halını almaqdadır. M.İbrahimov. // İnsanların ictimai peşə, sənət, məişət və s. cəhətdən götürülən ayrıca təbəqəsi, qrupu, zümrəsi. Artistlər dünyası. Yazıçılar dünyası.
6. Çoxlu miqdarda pul, mal, dövlət və s. (bu mənada bəzən cəm şəklində işlənir). Əhməd baxıb gördü, heyvanlar bütün dünyanı gətiriblər. Heyvanlardan çox razılıq elədi. (Nağıl). Ol ki bir şişə şərabı ilə, dünyanı verib; Etiqadım budur, ol kəs genə məğbun eylər. S.Ə.Şirvani. • Dünya(lar) qədər – lap çox, son dərəcə çox, hədsiz. Dünyalar qədər xoşbəxtdir. O, anasını dünyalar qədər sevir. – Aygün hələ soyunmamış toy paltarını; Hələ şaddır, bəxtiyardır dünyalar qədər. S.Vurğun. Dünyaya (dünyalara) dəyər – çox qiymətli, dəyərli şey haqqında. Gözəl olur bu yerlərin səhəri; Məncə, vardır dünyalara dəyəri. A.Şaiq. // “Bir” sözü ilə: bir dünya – çoxlu, son dərəcə çox, külli, sonsuz. Bir dünya yeni kitab almışam. Tamaşada bir dünya adam var idi. – Odur, şair oturmuş balaca miz dalında; Quş lələyi əlində, bir dünya xəyalında. B.Vahabzadə.
7. Dünyada, dünyasında şəklində – qətiyyən, heç, heç vaxt, əsla. Dünyasında belə şey ola bilməz. Dünyasında razı olmaz. Dünyasında elə adam deyil. – Dünyada yaltaqlıq nə olduğunu Mirzə bilməzdi. Ə.Haqverdiyev.
8. Dünya(lar)ca şəklində – bax dünya(lar) qədər (dünya 6-cı mənada). Mənim tək bircə qardaşım var, dünyalarca istərəm və əgər lazım olsa, onun yolunda özümü ölümə verərəm. C.Məmmədquluzadə. ‣ Dünya (bütün dünya) dağılsa (da) – 1) heç bir şeyə baxmayaraq, mütləq. [Aslan bəy:] Bütün dünya dağılsa da, dediyini edəcək, gələcəyəm söylədisə, ölsə, qalsa, gələcək. C.Cabbarlı; 2) qətiyyən, heç bir vaxt, əsla. Dünya dağılsa da, demərəm. – Bu dünya dağılsa da, sən qəlbimdəsən, ey şux; İlahəsən, dar gündə səni anmaq savabdır. Şəhriyar. Dünya (gen dünya) başına daralmaq (dar olmaq) – böyük kədər, fəlakət üz vermək, son dərəcə pərişan olmaq, kədərlənmək. Səni görən gözlər sənsiz dayanmaz; Gen dünya başına daralı, Sədəf! Aşıq Bağban. Belə olardısa, Rüstəmin başına dünya daralardı! S.Rəhimov. Dünya bir-birinə dəymək – 1) qarışıqlıq düşmək, vəlvələ düşmək, çaxnaşma düşmək; 2) sarsılmaq, ağlını itirmək. Əkbərin gözü qızın gözlərinə sataşanda dünya bir-birinə dəydi. Mir Cəlal. Dünya evi klas. – ömür, insan həyatı mənasında. Tapmadı, Vahid, hələ heç kəs bu xəttin sahibin: “Qaldı bu dünya evi divanədən-divanəyə”. Ə.Vahid. Dünya əhli – axirətə inanmayaraq bu dünyanın zövq və nemətlərindən istifadə edən adam. Dünya görmək – həyat təcrübəsi qazanmaq, təcrübələnmək. O, dünya görmüşdür... Bilir yağılar; Boransız, süngüsüz məhv olan deyil. S.Vurğun. Qoca qartal dünya görüb. İ.Əfəndiyev. Dünya gözəli – çox gözəl qız (qadın) haqqında; dilbər. Dünya gözəli, qaçma bəşərdən. S.Vurğun. [Fəxrəddin:] Cahanbanu bəyim bunu mənə güzəştə gedərdi. Lakin bu dünya gözəlini qiymətdən düşürən onun şeytanlığıdır.. M.S.Ordubadi. Dünya işığı görmək – azadlığa çıxmaq, qapalı həyatdan azad olmaq. Toy məclisindən savayı bir yer yoxdu ki, qızlar dünya işığını görə biləydi.. R.Əfəndiyev. Dünya işığı görməmək – azadlıqdan məhrum bir vəziyyətdə olmaq, qapalı həyat keçirmək. Keçmişdə qadınlar dünya işığı görməzdilər. Dünya işığına həsrət qalmaq – bax dünya işığı görməmək. Qadını dünya işığına həsrət qoyan çadra indi bizə arxaik bir şey kimi görünür.. M.İbrahimov. Dünya kədəri ədəb. – XVIII əsrin axırı və XIX əsrin əvvəlində Avropa ədəbiyyatında ifrat bədbinliyi və ümidsizliyi ifadə edən əhvali-ruhiyyə. Dünya üzü – bax dünya 2-ci mənada. [Kərəm:] Bu dünya üzündə üç şey zay olmaz; Biri yaxşılıq, biri elm, biri nan. “Əsli və Kərəm”. Bir də görsəm göz açıb, gər ol güli-rəna üzün; Görmək istərsəm, gözüm çıxsın əgər dünya üzün. S.Ə.Şirvani. Dünyada durmaq – yaşamaq, var olmaq, baqi qalmaq, əbədi qalmaq. Mən gedərsəmsə, məramım yenə dünyada durar. M.Ə.Sabir. Dünyadan bixəbər – heç bir şeydən xəbəri olmayan, qafil, cahil. Bunlar, bu mürtəce ünsürlər Azərbaycan xalqını elmsiz, savadsız, dünyadan bixəbər, bir sözlə, müstəmləkə xalqları kimi qul halına salmaq istəyirdilər. M.İbrahimov. Dünyadan əl çəkmək – dünya işlərindən uzaqlaşmaq, həyatda olan işlərlə, hadisələrlə daha maraqlanmamaq. Sən dünyadan əl çəkib məhkum etdin özünü. N.Rəfibəyli. Dünyadan getmək – bax. dünyadan köçmək. Öldü eşqindən Nəsimi, iştə dünyadan gedir. Nəsimi. Yarat, sən köçəndə ellər söyləsin; Dünyadan nə gözəl bir insan gedir. M.Rahim. Dünyadan xəbərsiz – bax dünyadan bixəbər. [Xavərə] elə gəldi ki, Kərimxanı, Xavəri və dünyadan xəbərsiz yatmış balaca Azadı gözaltı diqqətlə süzən qonağın qəlbi həsədlə, kinlə doludur. M.İbrahimov. Bir çox kəndlər qartal yuvası kimi sarp qayaların arasında dünyadan xəbərsiz yaşayırdılar. S.Şamilov. Dünyadan irtihal etmək kit. – bax dünyadan köçmək. Dünyadan köçmək – ölmək, vəfat etmək. Dostunu anarkən elə bu zaman; Əsrimin qızı da köçmüş dünyadan. M.Rahim. Dünyanı almaq (tutmaq) – hər yeri əhatə etmək, qaplamaq, hər yerə yayılmaq. Sel dünyanı almışdır. İşıq dünyanı aldı. – Bir zaman zülm tutdu dünyanı; Ucalır xalqın ərşə əfğanı. S.Ə.Şirvani. Zəlzələ dünyanı tuta, bu çinarların halına təfavüt eləməz. Mir Cəlal. Dünyanı başına dar etmək – son dərəcə kədərləndirmək, sarsıtmaq, çətin, çıxılmaz vəziyyətə salmaq. Bu qiyam dünyanı xainlərin başına dar edəcəkdir. M.İbrahimov. Dünyanı başına götürmək – bərk çığırmaq, bağırmaq, qışqırmaq, fəryad qoparmaq, səsküy salmaq. Dünyanı başına vurmaq (çalmaq) – sarsıtmaq, çox ağır təsir etmək, son dərəcə kədərləndirmək. Elə san dünyanı çaldı başıma; Aman, ana, dur, gör ağlayan kimdir? Aşıq Əmrah. Dünyanın dərdi – hamının qayğısı, hamının dərdi, fikri. [Süleyman Əsgərə:] Balam, nə olub ki, belə qaradinməzcə oturubsan, yoxsa dünyanın dərdi sənə qalıbdır? Ü.Hacıbəyov. Dünyaya (dünyalara) sığmaz yaxud sığmayan – son dərəcə məsud, xoşbəxt adam haqqında. Genə dünyalara sığmaz, nə olubdur, Seyyid? Xoş baxıbdır üzünə, yoxsa genə yarı bu gün. S.Ə.Şirvani. Dünyaya əlvida demək (etmək) tənt. – ölmək. Dünyaya gələn – doğulan, törəyən, meydana gələn, vücuda gələn. [Rizvan:] Hər dünyaya gələn bir dəfə dünyadan gedəcək. Ə.Haqverdiyev. Dünyaya gəlmək – doğulmaq, anadan olmaq, törəmək, vücuda gəlmək, meydana gəlmək. Dünyayə gəlməyir nə səbəb bir vəfalı yar? S.Ə.Şirvani. Əziz balalar, nə yaxşı vaxtda siz dünyayə gəlmişsiniz. N.Nərimanov. Ey bu gün dünyaya gələn körpələr; Göz açın, yurdumuz nə tamaşadır! S.Vurğun. Dünyaya gəlmiş – doğulmuş, anadan olmuş, törəmiş. Biçarə qadın bu hadisədən sonra, yeni dünyaya gəlmiş qız nəvəsini götürüb .. qohumugilə köçür. S.S.Axundov. Dünyaya gətirmək – törətmək, doğmaq, yaratmaq, vücuda gətirmək. Biri məni bu dünyaya gətirmişdir məhəbbətlə; Öpüb-qucmuş, boyabaşa yetirmişdir məhəbbətlə. S.Vurğun. Dünyaya gözlərini yummaq tənt. – ölmək. Dünyaya səs salmaq – dünyanın hər yerində eşidilmək, məşhur olmaq.
Azerbaycan Türkçesinin Sinonimler Sözlüğü (Çakıroğlu, 2013)
dünya
I. kainat, aləm
{kâinat, âlem}
II. el, xalq, camaat
{toplum, halk, cemaat}
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
dünya
dünya, uzay, yeryüzü