diş
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
diş
и. төрле мәгъ. теш; diş ağrısı теш авыртуы; diş dolusu пломба; bir diş sarımsak бер теш сарымсак □ diş eti урт
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
diş
Türkiye Türkçesi: diş
Azerbaycan Türkçesi: diş
Başkurt Türkçesi: tiş
Kazak Türkçesi: tis
Kırgız Türkçesi: tiş
Özbek Türkçesi: tiş
Tatar Türkçesi: tiş
Türkmen Türkçesi: diş
Uygur Türkçesi: tiş çiş
Rusça: zub
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
diş
is.
1. Yeyilən şeyi tutmaq, dişləmək, xırdalamaq və çeynəmək üçün ağızda olan sümük törəmə. Uşağın dişi çıxır. Dişi ağrımaq. Dişi ilə tutmaq. Dişi ilə qoparmaq. Dişi qamaşmaq. Dişlərini xırçıldatmaq. • Ağıl dişi – iyirmi yaşdan sonra çıxan axırıncı böyük diş. Dişi doldurmaq – dişi plomblamaq, dişə plomb qoymaq. Kəsən dişlər – ağzın qabaq tərəfində olub, yeyilən şeyi kəsib doğramaq vəzifəsini görən dişlər. Köpək dişlər – ağzın yan tərəfində olan dişlər. Qabaq dişlər – bax ön dişlər. Ön dişlər – bax kəsən dişlər. Əllisində əlif qəddin çəkilər; Altmışında ön dişlərin tökülər. “Koroğlu”. Süd dişi – uşağın ağzında çıxan və altı yaşdan sonra tökülüb daimi dişlərlə əvəz olunan birinci dişlər. Qaraca dədə isə başını aşağı salıb səssizcə gülürdü və qocanın gülüşü süd dişləri təzəcə tökülməyə başlamış bir uşaq gülüşünü andırırdı. Ə.Məmmədxanlı. Süni diş, taxma diş – sonradan qayrılma diş, qoyma diş. Yan dişlər – bax köpək dişlər.
2. Müxtəlif alətlərin, maşın hissələrinin, çarxların kənarlarında, üstündə, yaxud uc tərəfində olan ucuiti çıxıntı və ya dilik-dilik hissələrdən hər biri. Mişarın dişləri. Saat çarxının dişləri. Darağın dişləri.
3. Bəzi meyvələrin dilim şəklində olan hissələrindən hər biri. Bir diş sarımsaq.
4. Meyvənin hər dəfəsində dişlə qoparılan hissəsi. Bir diş alma. Bir diş xiyar. ‣ Canını dişinə tutmaq – bax can. Diş ağartmaq – bax dişini ağartmaq 1-ci mənada. Diş dəyişmək – 1) bax diş dişəmək; 2) məc. yeməyini dəyişmək, həmişə bir şey yeməmək. Diş dişəmək – diş təzələmək, yenidən diş çıxarmaq. Uşaq keçən il dişlərini dişəməyə başlamışdır. Diş əti – ağızda dişlərin dibini əhatə edən ət. Diş göstərmək – boyun əyməmək, boyun qaçırmaq. Diş hədiyi – uşaqların diş çıxarması münasibətilə bişirilən yemək. Diş itiləmək – 1) qisas, intiqam almaq, əvəz çıxmaq üçün səbəb aramaq, hazırlanmaq; 2) bir şeyə göz dikmək, ələ keçirməyə hazırlanmaq. Diş keçirmək – haqqı olmayan bir işə qarışmaq. Diş kirəsi köhn. – 1) keçmişdə kəndlilərdən alınan vergilərdən birinə xalq arasında verilən ad; 2) qonaqlıqdan əlavə qonağa verilən pul, mal və s. Diş qıcamaq (qıcatmaq) – 1) hədələmək, qorxutmaq. Kinayəli baxışlarla diş qıcayır bir iblis tək; Ayırmayır gözlərini o, zəncinin dodağından.. S.Vurğun; 2) ələ keçirmək niyyətində olmaq, göz dikmək. Diş qurdalamağa bir çöpü yoxdur – çox kasıbdır, heç nəyi yoxdur. Diş salmaq – 1) qocalmaq (heyvanlar haqqında); 2) süni diş qoymaq. Həkim onun dişlərini saldı. Diş taqqıldatmaq – hədələmək, qorxutmaq. Diş yeri – bir şeyin dişləndiyi yerdə qalan diş izi, dişlək yeri. Diş(i)-dırnağı ilə; dişi ilə, dırnağı ilə – əzabla, əziyyətlə, çox məşəqqətlə. Telli dişi ilə, dırnağı ilə çalışmış, axırda İslam üçün əməlli-başlı bir ev-eşik düzəltmişdi. S.Hüseyn. // Var gücü ilə, bacardığı qədər. Ayaz da diş-dırnağı ilə düşmənləri əzir, keçir; Qılınc, qalxan şaqqıltısı qorxu salır ürəklərə. A.Şaiq. Yenə o insan daşlardan, qayalardan tutacaq, dişi ilə, dırnağı ilə torpaqdan yapışıb qurtarmağa çalışacaqdır. M.İbrahimov. Dişə vurmaq – bax dişinə vurmaq. Ancaq hələ bir dişimizə vuraq, bərkini-boşunu bilək. C.Cabbarlı. Dişə-dilə düşmək – bax dilə-dişə düşmək (“Dil-diş”də). Dişi bağırsağını kəsmək – daxilən əsəbi hal keçirmək, əsəbiləşmək, hirsini büruzə verə bilməmək. Dişi bağırsağını kəsən Şirzad bura qədər durub gözlədi. M.İbrahimov. ..Veys dişi bağırsağını kəsə-kəsə düşündü. Ə.Əbülhəsən. Dişi batmaq – öhdəsindən gəlmək, gücü çatmaq. Dişi batmamaq – öhdəsindən gələ bilməmək, gücü çatmamaq, təsiri olmamaq, təsir edə bilməmək. [Kosaoğlu:] ..Kəndimizdə mənim əleyhimə qruppa var. Ancaq onu bilin ki, mənə heç kəsin dişi batmayacaq. İ.Şıxlı. Dişi dişinə dəymək – bax dişləri birbirinə dəymək. ..Balaca Niyaz soyuqdan dişi dişinə dəydikdə qeyri-ixtiyari olaraq anasının qolundan yapışdı.. M.İbrahimov. Dişi qarnında olmaq – hiyləgər, gizli iş görən adam haqqında. Yox, düşmənin dişi qarnında olur. S.Rəhimov. Dişində şirə qalmaq – dadanmaq, alışmaq, öyrəşmək, adət etmək. Dişinə vurmaq – sınamaq, dadmaq. Dişini ağartmaq – 1) acıq vermək, gülmək, istehza etmək. Veys daxili bir həzlə [Həmzəyə] dişini ağartdı. Ə.Əbülhəsən; 2) bax dişlərini ağartmaq. Dişini dişinə qıcamaq – bərk hirslənmək. Fərman dişini dişinə qıcadı: – Cəhənnəm ol!.. Ə.Abasov. Dişini qıcamaq – intiqam almaq üçün bəhanə aramaq, üzərinə atılmağa hazırlaşmaq. İndi də dişini qıcamış Qacar; İranı talayır o qart canavar. S.Vurğun. Dişinin dibindən çıxanı demək – ağzına gələni demək, bərk söymək. [Tahir:] Yəni atan deyir ki, mənə dişinin dibindən çıxanı deginən? M.Hüseyn. Camaat xörək istəyir, müdir də qapının ağzında dayanıb hər gələnə elan eləyir ki, aşpaz qaçıb, sonra da Umudun qarasınca dişinin dibindən çıxanı deyir. İ.Məlikzadə. Dişləri bir-birinə dəymək, dişləri taqqıldamaq – 1) soyuqdan, qorxudan, vahimədən qeyri-iradi olaraq dişləri bir-birinə dəymək. Dişləri bir-birinə dəyir, bütün bədəni əsim-əsim əsirdi. M.Rzaquluzadə; 2) bərk üşümək. Dişlərini ağartmaq – səbəbsiz gülmək, irişmək. İndi isə hörmətli bir tanış kimi mənə salam verir və dişlərini ağardır. M.S.Ordubadi. Tamah dişini çəkmək. – bax tamah.
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
diş
diş
Türkmencenin Açıklamalı Sözlüğü (Kyýasowa, 2016)
diş
[di:ş], at. 1. Iýmiti dişläp almak, çeýnäp iýmek üçin agyzda ýerleşýän ownukly-irili süňkler. Dil – bela, diş – gala (Nakyl). Onuň hünji dek düzülen dişleri ak sadap ýaly ýyldyrardy (A. Gowşudow). 2. Gurallaryň, maşyndaky bölekleriň we ş.m. dişelen kertik-kertik ýeri. Oragyň dişi. Byçgynyň dişi. Çarhyň dişi.
‣ Dişi döwülmek çala ýylamak (gyzdyrylýan suw hakynda). Görse ne duz atylypdyr, ne beýleki, diňe çigit ýagyň ysy çykan dişi döwlen duruja suw (Ö. Ab- dyllaýew). Dişinde et galmak bolmasy iş edip, hiç hili garaw görmänsoň, barha gylawlanmak, edenine däl diýilmänsoň, ýaman öwrenmek. Indi biz Nişapur patyşasynyň eden emelinden ökderäk oýun görkezmesek, onuň dişinde et galar-da, birsyhly üstüňe sürner durar (“Görogly”). Dişine kakmak gaýtawul bermek, ýok etmek, merkini bermek. Ýola gelmejek bolsa, dişine kakmaly (T. Taganow). Dişini damagyna ibermek berk urmak, ýençmek. Men çopan bolup, senem it bolsaň, tazygan goýna küşgüremde, baryp alkymyndan almasaň, seniň edil dişiňi damagyňa ibererin (B. Kerbabaýew). Dişini dökmek azap bermek, azar ýamanyny görkezmek. Bu oý bizi halys garratdy, dişimizi dökdi (A. Gowşudow). Dişiňi çalmak 1) ukuda dişleriňi gysyp gyjyrdatmak. "Mäm...mäm... ejem dogry aýdýar, ýamanam bolsa bolar, mäm...mäm" – diýip, yzyndan dişlerini çalyp, beýlesine agdarylyp ýatdy (A. Durdyýew). 2) bir zadyň arzuwynda bolmak. Dişiňi çarhlamak bir zada hyjuwly taýýarlyk görmek. Dişiňi gyjamak biri ýa-da bir zat barasynda ahmyr etmek; gazaplanmak. Kimsi agzyna geldiginden gargynýardy, kimsi ýumrugyny düwüp, dişlerini gyjap, haýbat atýardy (G. Kulyýew). Dişiňi gysmak diýesiň gelse-de, hiç zat diýmän, içiňi hümledip ýörmek, çydam etmek. Sen beri öz hetdiňi tanap, dişiňi berk gysyp otursaň bolmaýarmy? (B. Kerbabaýew). Dişiň kirini açmazlyk ertirden bäri zat iýmezlik. Ertirden bäri dişimiň kirini açmaga maý bolmady. Dişi ötmezlik batyrynyp bilmezlik. –Hydyr arçyn, biz it hem bolsak, goýun itidiris: öz sürimizi dalamaga dişimiz ötmez! (B. Kerbabaýew). Dişi ýylgyrmazlyk gaýgy-hasratdan çykyp bilmezlik. Öz deňi-duşuny görüp, şolaryň arasynda ömür dişi ýylgyrmasa, ana jeza şonda bolar (H. Derýaýew). Diş toýy çaga ilkinji diş çykanda tutulýan toý. Her dişinde bir gülki çendenaşa gülegen adam häsiýetlendirilende aýdylýan aňlatma. – Ol gelniň her dişinde bir gülki, nämä böwregi bökýärkä?