Ay
Türkiye Türkçesi – Tatarca Sözlük (Ganiyev, 1998)
ay
I и. ай □ ay ağılı ай алкасы (кайбер төннәрдә ай тирәли күренгән нурлы боҗра); ay balta айбалта; ау parçası gibi ай йөзле (чибәр кыз); ay harmanlanmak ай алкалану; ay ışığı ай нуры; ay takvimi ай календаре ◊ ay aydın, hesap belli бөтенесе ачык (бәхәсләшеп торасы юк); ayı görmeden bayram etme алдан ура кычкырма; ayı gördüm, yıldıza itibarım yok аем балкып торганда, йолдызларга йодрык
ayII и. ай □ ay be ay айдан айга
ayIII ы. ай!
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
ay
Türkiye Türkçesi: ay
Azerbaycan Türkçesi: ay
Başkurt Türkçesi: ay
Kazak Türkçesi: ay
Kırgız Türkçesi: ay
Özbek Türkçesi: ay
Tatar Türkçesi: ay
Türkmen Türkçesi: ãy
Uygur Türkçesi: ay
Rusça: luna
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (Ercilasun, 1991)
ay
Türkiye Türkçesi: ay
Azerbaycan Türkçesi: ay
Başkurt Türkçesi: ay
Kazak Türkçesi: ay
Kırgız Türkçesi: ay
Özbek Türkçesi: ày
Tatar Türkçesi: ay
Türkmen Türkçesi: ãy
Uygur Türkçesi: ay
Rusça: mes'ats
Azerbaycan Türkçesinin Açıklamalı Sözlüğü (Orucovun, 2006)
ay
I. is.
1. Yer kürəsinin peyki olub, onunla birlikdə Günəşin ətrafında fırlanan və gecələr inikas edən Günəş işığı ilə işıqlanan göy cismi. Ay işığı. Ayın batması. – ..Ay buludlar arasından siyrilib çıxdı. M.Hüseyn. // məc. Gözəlin camalına təşbih (bəzən ay üz, ay parçası, on dörd gecəlik ay və s. tərkiblərdə işlənir). Ay üzünü görmək istər sevdiyim; Söylə görüm bəs yaşınmaq nədəndir? Qurbani. Heyran görüncə ay camalın; Oldu genə eşqdə fəsanə. Heyran xanım. • Ay doğmaq – ay çıxmaq. Əzizim, aydın olsun; Ay doğsun, aydın olsun; İki həsrət qovuşdu; Gözlərin aydın olsun. (Bayatı). [Faytonçu:] İnşallah, gecə yarısı, ay doğanda yola düşərik. Ə.Haqverdiyev. Ay görünmək – hər ayın əvvəlində hilalın (ayparanın) ilk dəfə görünməsi. Ay qalxmaq (qəlbilənmək) – ucalmaq, yüksəlmək, üfüqdən uzaqlaşmaq (Ay). Ay qaranlığı – aysız gecə, Ay işığı olmayan gecə, qaranlıq gecə. Ay qaranlıqlamaq – axşamdan görünməyib gecədən bir qədər keçəndən sonra, ya səhərə yaxın görünmək (Ay). Ay parçası – 1) hilal, aypara; 2) məc. gözəlin epitetlərindən biri. Ay tutulmaq astr. – Yer kürəsinin Günəş ilə Ay arasına girməsi nəticəsində Ayın müvəqqəti olaraq qismən və ya tamamilə görünməməsi. Bəzən şəhərə belə bir səs düşərdi ki, gün və ya ay tutulmuşdur. H.Sarabski. Boz ay – qışın axırıncı ayı, mart ayı. Artıq Qarabağ düzənliyinin boz ayı başlamışdı. S.Rəhimov. Elqovan ay – yayın axırıncı ayı, yaylaqdan qayıtma vaxtı.
2. İlin bölündüyü on iki hissədən hər biri. Yaz ayları. Bir ay bundam əvvəl. İlimiz on iki aydır. – Zakira, səbr elə ki, vəslə deyən afətdən; Ay ötər, il dolanar, vaxt olu, hicranə dəyər. Q.Zakir. [Ayrım qızı] Kərim babanı qızışdırmaq fikri ilə deyirdi: – Bu yaramazı görürsünüzmü? Aylarca (z.) üzünü görməzdim. A.Şaiq. Gün keçir, ay ötür, il yaman gedir. M.Rahim. • Aydaildə – hərdən, hərdənbir, gec-gec, nüdrətən. Ayda-ildə bir namaz, onu da şeytan qoymaz. (Ata. sözü). Araz başdan lil gələr; Dəstə-dəstə gül gələr; Neylərəm belə yarı; Ayda-ildə bir gələr. (Bayatı).
II. nida.
1. Çağırış, müraciət, haylama, haraylama nidası. Ay camaat! – Ay qalan uşaqlar, siz bizim dalımızda olun, qorxmayın! M.F.Axundzadə. [Kərbəlayı Fatma:] Ay hacı, bu nə xəbərdir? Deyirlər Kərbəlayı Fətulla dirilib gəlir? C.Məmmədquluzadə. Növbət gəlinə gəldi: – Ay uşaq, qaçın, gəlin gəlsin. Çəmənzəminli. // Bəzən təsiri şiddətləndirmək üçün “haray”, “dad” sözləri ilə birlikdə deyilir: [Nazir:] Ay haray, ay dad, a başına dönüm! Axır mənim təqsirim nədir! M.F.Axundzadə.
2. Gözlənilməyən bir keyfiyyət, ya hadisə nəticəsində doğan hissi, qorxunu, diksinmə və s. hissləri ifadə edir. Ay, ilana bax! Ay, gələn odur! Ay, qorxdum ki! Ay, ürəyim qopdu! // Kədər, təəssüf, mərhəmət, şəfqət kimi hissləri ifadə edir. Ay yazıq! Ay biçarə! – Əxlaqi pozğun, adəti pis, pasibanı yox; Qəlbim yanar, ona deyərəm: “Ay yazıq çocuq!” A.Səhhət. // Birdən ağrı tutduqda deyilir. Ay başım! Ay öldüm! // Təəccüb, heyrət, heyranlıq ifadə edir. Ay, nə çoxdur! Ay, nə gözəldir! // Təsiri gücləndirmək üçün deyilir (bəzən təkrar edilməklə: ay, ay, ay). Ay, ay, ay! Nə gözəl səs gəlir! // Narazılıq, məmnunsuzluq və s. ifadə edən xitab bildirir. Boşla, ay molla dayı, sən də bizi çəkmə zora; Biz sənin hiylən ilə düşmərik əsla bu tora. M.Ə.Sabir. Ay Mirzə Səttar, axır niyə insaf ilə danışmayırsan? Ə.Haqverdiyev. [Zəhra:] Ay Kərim, çox öyünmə. Ayrım qızı dörd-beş kişiyə dov gəldi. A.Şaiq.
3. “A” yerində nida olaraq işlənir (bax. A2 ). Ay uşaqlar, bir sakit olun! Ay yoldaş, səbr elə! Ay qız! Ay qoçaq!
III. is. astr. İlin on iki hissəsindən biri. 8-i 31, 4-ü 30, 1-i 28 (hər dörd ildən bir 29) gündən ibarətdir.
Pamukkale Azerbaycan Türkçesi - Türkiye Türkçesi (ADT versiyonu)
ay
ay
İngilizce—Türkçe Sözlük (Anonim)
ay
evet
muhakkak
hep
Özbekçe—İngilizce Sözlük (Dirks, 2005)
ay
Hey! Oh!
Kırgızca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Yudahin)
ay
II, ( ablatif ile kullanılır ) : - den dolayı – den ötürü ; senin ayıñan dalay til uktum : senin yüzünden çok tekdir işittim ; can baguunun ayınan : gıdalanma için .
III, 1 . at sürüsüne böyle haykırılır ; 2 . hey ! ; ay . tañ : hey , bilmiyorum ; 3 . ay – ay ! vay ! ne iyi ( tasvip haykırması , başlıca çocuklara hitap ederken ) .
IV, ay cür , aman cür : sana iyi yolculuk dilerim ( nekadar gezersen gez , sağlılka gez ! ) .
V, ay – aalam : bütün cihan ; ayaalamdı kıdırdı folk . : bütün dünyayı dolaştı : ay – aalam mülktün barı bar folk . : bütün cihan serveti var .
VI, ay talaa : yaşayanları bulunmıyan , ıssız yer ; ay dalı : omuz .
Uygurca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Kurban, 2016)
ay
Ay. Ay chiqti – Ay çıktı, ay doğdu. Ay patti – Ay battı. Toluq ay – Dolu ay. Ay tutulush – Ay tutulması. Yérim ay – Yarım ay. Ay béshi – Ay başı. Ay ayighi – Ay sonu. May éyi – Mayıs ayı. Öktebr éyida – Ekim ayında. Ayda-yilda – Seyrek, ara sıra, ayda yılda. Ay-küni yetkende – Vakti, saati geldiğinde. Éyi yetmigen bala – Ayma dolmamış çocuk (henüz bir aylık olmamış çocuk). Ay chiray – Ay yüzlü. Tolghan aydek – Dolun ay gibi. Ay uning ongidin chiqti – O şanslı oldu. Ay körmek – 1) Yeni ay görmek 2) Adet, aybaşı. Ayni étek bilen yépip bolmaydu – d. Ay etekle kapatılamaz. Éyi – Ayı i.h.
Sahaca—İngilizce Sözlük (Straughn, 2006)
ay-
v. to create
Karaçay-Malkarca – Türkiye Türkçesi Sözlüğü (Nevruz, 1991)
ay
1. Yılın onikide biri, ay. 2. Ay, kamer. 3. Ay! Ey! Hey! Ah!. ~ anasını va!: Vay anasını be!, ~ carlı!: Ey garip!, ~ harib!: Ey kimsesiz!, ey garip!, ~ medet!: Ey medet!, ~ medet Allah!: Medet ya Allah!, ~ medet carathan Allah!: Ey yaradan Allah yardım!, ~ igi sağın!: Ah keşke!, ~ ~ ~: Ah ah ah!, ~ aman caşla!: Ha gayret gençler!, ~ üyügüzge igilik!: Hey evinize iyilikler dolsun!, ~ kelgenñe da igilik!: Hey gelene de iyilikler olsun,carım ~: yarım ay, bayrım ~: Şubat ayı (eski Karaçay-Malkar takvimine göre), tolğan ~: dolunay, cañı ~: yeni ay, ~ carık: ay ışığı, ~ tutuluv: ay tutulması, ~ tiygen: ayın doğması, ~ tamğa: ayın lekesi (aydaki leke), caz ~la: yaz ayları, mart ~: mart ayı, ~ cal: aylık ücret, küznü al ~ı: güzün ilk ayı (eylül), küznü art ~ı: güzün son ayı (kasım), ~ carık keçe: aydınlık gece, ~mısa, künmüse?: Ay mısın, güneş misin?, toturnu al ~ı: mart, toturnu ekinçi ~ı: nisan, hıçaman (hıçavman) ~: mayıs, caynı al ~I (eliya ~): haziran, lukkul (lukkur) ~: temmuz, caynı art ~ı (kırkar ~): ağustos, kırkavuz ~: eylül, et ıyık ~: ekim, kaç ~ (abıstol ~): kasım, abıstolnu art ~ı: aralık, başil ~: ocak, bayrım ~: şubat, ~ kurğak bolluk bolsa, cañı ~nı karnı örge aylanır: ay kurak gidecek olursa, yeni ayın karnı yukarı dönermiş (a.s.), ~da bayram bet körgüztür, künde bayram köt körgüztür: ayda bayram yüz gösterir, günneşde bayram kıç açar (a.s.), ~dan kelgenñe ayak, künden kelgenñe tayak: ayda (bir) gelene çanak, her gün gelene dayak (a.s.), ~nı kol ayaz bıla cabalmazsa: ayı el ayası ile örtemezsin (a.s.), tögeregi sarı ~, harkim aña karay: çevresi sarı ay, her kes ona bakar (bilmece-lamba), ay carık, koyan arık, bödene buçhak, Gunay çıçhak: ay yaruk (parlak), tavşan arık, çekirge paçalı, Gunay pasaklı (tekerleme).
Dîvânü Lugâti’t-Türk Dizini (TDK)
ay
yılın on ikide biri olan zaman; gökteki ay, kamer· I, 82, 258. 259, 270. 288, 348, 507; II, 5,143; III, 33 § ay evi
buyruğu tanımamayı bildiren bir söz,I, 40
hitap edatı·I, 74
turuncu renkte ipek kumaş·I, 40
beylerin hizmetçisi, kölesi; bunlar ın adı yazılı defter·II,193; III, 77 bkz> andın